Projekat koji ima podršku Brisela, a tiče se eksploatacije litijuma neophodnog za električna vozila, unosi političku nestabilnost tik uz granice Evropske unije, piše u današnjem izdanju Politico, analizirajući višestruke aspekte podrške i protivljenja ovoj ideji.
Evropska unija investirala je strateški u srpske rezerve litijuma kako bi podržala ambicioznu tranziciju ka električnim automobilima. Umjesto očekivanih koristi, EU se suočila sa političkim mutnim igrama i snažnim ekološkim otporom, koji ozbiljno narušavaju odnose sa Srbijom i potkopavaju njene težnje da postane članica Unije.
Procjenjuje se da ležište litijuma u Jadru sadrži dovoljno tog vrijednog metala za proizvodnju baterija za milion električnih vozila, što bi moglo da pokrije i do četvrtine evropskih potreba. Zbog toga se ovo nalazište, najveće na kontinentu, našlo u centru pažnje EU kada je riječ o obezbjeđivanju ključnih sirovina za napuštanje fosilnih goriva.
Nije iznenađenje što projekat rudarenja litijuma, iza kojeg stoji globalni gigant Rio Tinto, ima šanse da dobije snažnu podršku iz Brisela kroz Zakon o kritičnim sirovinama (CRMA), čiji je cilj da se smanji zavisnost EU od Kine kada su u pitanju strateški resursi.
Međutim, žestoko protivljenje građana Srbije, koji strahuju od štetnih posljedica po životnu sredinu i optužuju vlast za korupciju i klijentelizam, ozbiljno ugrožava podršku članstvu u EU – koja u ovom trenutku iznosi oko 40 odsto.
„Ako EU stane iza projekta u Jadru, to će poslati jasnu poruku da joj je ekonomija važnija od osnovnih vrijednosti“, upozorava Aleksandar Matković, istraživač iz Beograda i jedan od organizatora protesta protiv rudnika. „To bi moglo imati ozbiljne posljedice i po Srbiju i po čitav region”.
Protesti protiv Rio Tinta postali su dio šireg talasa nezadovoljstva u zemlji, a tenzije su dodatno porasle nakon što je jedan metalurg i pristalica projekta u svom dokumentarcu označio protivnike rudarenja kao ruske agente – što je izazvalo burne reakcije.
Tu tvrdnju preuzeo je i Wall Street Journal, dok su istovremeno aktivisti optuživani da rade za interese EU ili Kine. „Ne možemo biti agenti triju različitih sila u isto vrijeme“, ironično komentariše Matković, koji radi u Institutu za ekonomske nauke u Beogradu.
Komesar za industriju, Stefan Sežurne, 25. marta predstavio je 47 strateških projekata u okviru CRMA, ali se među njima nije našao niti jedan van granica EU – što je otvorilo pitanje da li je odluka da se Jadar izostavi zapravo posljedica kontroverzi koje ga prate.
Evropska komisija nije željela da komentariše da li je slučaj Jadar uticao na tu odluku, ali je naglašeno da je strateško partnerstvo sa Srbijom po pitanju sirovina i dalje u fokusu.
„To partnerstvo ni na koji način ne mijenja pristup EU kada je riječ o osnovnim principima pristupnog procesa“, poručio je portparol Komisije. „Ali može da doprinese privrednom razvoju, zelenoj i digitalnoj tranziciji i otvori nova radna mjesta kroz ulaganja u sirovine, baterije i elektromobilnost“.
Nedugo nakon što je Sežurne predstavio projekte sa evropskom podrškom, predsjednik Srbije Aleksandar Vučić večerao je u Briselu sa predsjednicom Evropske komisije Ursulom fon der Lajen i predsjednikom Evropskog savjeta Antoniom Koštom – i pritom čuo ozbiljne zamjerke na račun stanja demokratije u zemlji.
EU zvaničnici su jasno izrazili nezadovoljstvo načinom na koji se Vučić nosi sa studentskim protestima i širim građanskim nezadovoljstvom koje traje već više od četiri mjeseca. Vučić, s druge strane, optužuje demonstrante da ih finansira Zapad – ponavljajući narativ koji se često koristi i u domaćoj politici i u kontekstu Jadra: krivica se prebacuje na strane sile.
„Zemlja mora da ispuni reforme na putu ka EU, naročito da preduzme odlučne korake u pravcu slobode medija, borbe protiv korupcije i... izborne reforme“, napisala je Fon der Lajen na društvenim mrežama nakon sastanka.
Sada su sve oči uprte u to da li će se rudnik Jadar naći na narednoj listi projekata u okviru CRMA (Zakon o kritičnim sirovinama EU). Dana 25. marta, Sežurne je najavio da će „predstaviti odabrane projekte u narednim nedjeljama“, dodajući da oni van EU „neće nestati s mape“.
Ako projekat dobije podršku EU, stekao bi lakši pristup finansiranju – iako ne bi imao iste pogodnosti kao projekti iz zemalja članica, poput ubrzanih dozvola i direktne finansijske pomoći.
Evropska poslanica Hildegard Bentele smatra da je Jadar „ključan za Srbiju, za EU, i za čitav automobilski sektor“. Bentele, članica njemačkih demohrišćana, ujedno je i predstavnica Evropskog parlamenta u savjetodavnom panelu koji sa Evropskom komisijom razmatra strateške CRMA projekte.
Međutim, za mnoge u Srbiji, projekat Jadar danas simbolizuje savez EU sa rudarskim gigantom na štetu javnog interesa – uz prioritet njemačkim industrijskim ciljevima i trci Unije da sustigne Kinu u sektoru električnih vozila. Istovremeno, nepovjerenje među građanima je sve veće – mnogi vjeruju da će jedino političari profitirati. (Srbija ima najniži rezultat među zemljama Zapadnog Balkana na Indeksu percepcije korupcije Transparency Internationala).
Kako je sve počelo
Još 2004. godine, geolozi kompanije Rio Tinto otkrili su u dolini Jadra bogato nalazište kombinacije bora i litijuma, koje su nazvali „jadarit“. U 2021. godini, Rio Tinto je objavio da pokreće realizaciju projekta, uz ulaganje veće od dvije milijarde eura.
Ta objava izazvala je masovne proteste, što je dovelo do toga da Vlada obustavi projekat. Tadašnja premijerka Ana Brnabić proglasila je to „apsolutnim krajem“ Rio Tintovih planova.
Ipak, u julu 2024. godine, Ustavni sud Srbije dao je zeleno svjetlo za nastavak projekta. Već naredne nedjelje, njemački kancelar Olaf Šolc i potpredsjednik Evropske komisije Maroš Šefčovič doputovali su u Beograd na potpisivanje strateškog partnerstva između Srbije i EU u oblasti održivih sirovina, baterijskih lanaca vrijednosti i električnih vozila.
Šefčovič, danas komesar EU za trgovinu, opisao je projekat kao „dokaz zajedničke posvećenosti zelenoj tranziciji“, dok je Šolc poručio da je riječ o „istinski evropskom projektu“, naglasivši da su „prije svega, ove baterije neophodne“.
Otpor ne jenjava
Ali zašto je Jadar i dalje toliki kamen spoticanja? I pored pokušaja Rio Tinta da bude transparentan i umiri ekološke strahove, otpor prema otvaranju rudnika ne prestaje.
„Apsolutno nema mjesta za eksploataciju litijuma u plodnoj dolini, sa izvorima i podzemnim vodama, u dolini koja hrani narod, gdje seljaci obrađuju zemlju već sedam ili osam generacija“, izjavila je Bojana Novaković, aktivistkinja i liderka ekološke organizacije Marš sa Drine.
Ekološki aktivisti upozoravaju da bi, ako se rudarenje ne bude pažljivo nadziralo, moglo doći do kontaminacije podzemnih voda i obradivog zemljišta, što bi ugrozilo život lokalne zajednice koja se uglavnom bavi poljoprivredom.
Nebojša Petković iz udruženja „Ne damo Jadar“, koji sebe opisuje kao proevropski nastrojenog, smatra da Evropska unija nije zaista zainteresovana za učlanjenje Srbije. On optužuje Uniju da joj je stalo jedino do sopstvene koristi: „Žele da nas pretvore u svoju sirovinsku bazu i evropsku deponiju“, rekao je, nazvavši planiranu rudarsku investiciju strateškim projektom za „uništenje“ Srbije.
Kompanija Rio Tinto, s druge strane, tvrdi da rudnik neće predstavljati iste ekološke rizike kao drugi slični projekti, jer će koristiti suvu metodu odlaganja otpada, umjesto one s tečnim otpadom. Rudarski otpad, poznat kao jalovina, obično sadrži sitne čestice stijena, vodu i ponekad hemikalije – što izaziva zabrinutost zbog mogućih curenja ili pucanja brana.
„Naša jalovina je tvrda kao cigla“, kaže Čad Bluet, direktor projekta Jadar. „Ne može se isprati, niti može doći do urušavanja”.
Ipak, suvi otpad nije otporan na vodu, upozorava Dijego Marin iz mreže Evropskog biroa za životnu sredinu (EEB). Dolina Jadra sklona je poplavama – naročito se pamti ona iz 2014. godine, kada je u Srbiji poginulo 57 ljudi, a iz rudarskih lokaliteta u tom području iscurili su teški metali nakon pucanja jedne brane.
Iako suve jalovine predstavljaju „definitivno bolju praksu“, Marin naglašava da ni one nijesu bez ekoloških rizika, uključujući emisiju prašine i potencijalno zagađenje teškim metalima.
Izvještaj Instituta za obnovljive izvore energije i regulaciju životne sredine (RERI) iz Beograda navodi da trenutno podneseni zahtjev Rio Tinta za procjenu uticaja na životnu sredinu ne obuhvata odlaganje rudarskog otpada – već samo podzemni rudnik.
„Uticaj ovog otpada nije adekvatno procijenjen, niti su predložene odgovarajuće mjere za sprečavanje, otklanjanje ili smanjenje značajnih štetnih posljedica po životnu sredinu“, rekao je Mirko Popović, programski direktor RERI-ja.
Jedan od predloženih mehanizama zaštite je uključivanje nezavisnog revizora, poput Inicijative za odgovorno rudarstvo (IRMA). Rio Tinto je izrazio spremnost da IRMA sačini eksterni izvještaj o projektu Jadar, ali je direktorka te organizacije, Ejmi Bulanžer, za Politico izjavila da je teško donijeti konačan sud o rudniku koji još nije izgrađen.
Pored toga, odnosi između Rio Tinta i lokalnog stanovništva možda su već prešli tačku bez povratka.
„Teško je ponovo izgraditi povjerenje kad je ono već narušeno“, kaže Bulanžer, koja podržava uključivanje IRMA-e, ali navodi da do sada nije bilo zvaničnog zahtjeva kompanije.
U izjavi za Politico nakon objavljivanja ovog teksta, direktor projekta Bluit odbacio je sve navode iznesene u kritikama.
„Rio Tinto odlučno odbacuje neosnovane tvrdnje da će projekat Jadar negativno uticati na poljoprivredu i kvalitet vode. Takve optužbe su bez dokaza i ignorišu obimne nacrte procjena uticaja na životnu sredinu koje su dostupne javnosti“, naveo je Bluit.
„Studije jasno pokazuju da poljoprivreda može i dalje uspješno da funkcioniše iznad zemlje, dok se rudarske aktivnosti bezbjedno odvijaju ispod površine – baš kao što moderni gradovi funkcionišu iznad podzemnih metro sistema. Takođe, planovi za suvo odlaganje otpada garantuju da lokalni vodni izvori neće biti ugroženi”.
Njemački interes
U samom središtu evropskih napora da parira Kini u sektoru električnih vozila nalazi se sudbina njemačke auto-industrije, koja ima snažan uticaj na stavove Berlina – a time i na prioritete politike Evropske unije.
Izazov, međutim, leži u tome što Kina već drži čvrstu kontrolu nad lancem snabdijevanja ključnim sirovinama, kao i nad kasnijom proizvodnjom baterija, što njenim proizvođačima omogućava masovnu i jeftinu proizvodnju.
Švedska kompanija Northvolt nekada je važila za najveću nadu Evrope u toj oblasti, ali njen pad učinio je njemačku automobilsku industriju zavisnom od kineskih dobavljača.
To je poznata dilema za njemačke proizvođače automobila, koji su još 1980-ih, da bi ušli na kinesko tržište, morali da osnivaju zajednička preduzeća s domaćim kompanijama i dijele svoju tehnologiju. Za kompanije poput Mercedes-Benza, BMW-a i Volkswagena, kasniji ekonomski uspon Kine učinio je to tržište najprofitabilnijim, omogućavajući im da finansiraju skupe fabrike i radnu snagu u Evropi.
Nedostatak rudarenja sirovina u Evropi „čini domaću industriju zavisnom od drugih zemalja i spoljnih faktora kada je riječ o nabavci... zato je od suštinske važnosti da Evropska unija podrži razvoj evropskog lanca vrijednosti u sektoru baterija“, navodi se u saopštenju udruženja ACEA, koje predstavlja evropske proizvođače automobila, povodom CRMA inicijative.
Međutim, obezbjeđivanje sirovina je samo jedan dio slagalice. Njemački proizvođači sve više zaostaju za kineskim konkurentima u oblasti električnih vozila – kako tehnološki, tako i kada je riječ o cijeni – što dovodi u pitanje njihovo učešće na tržištu i prihode u Kini.
Pritisak se osjeća i u domovini, gdje dolazi do otpuštanja širom industrije. U martu je Audi najavio ukidanje 7.500 radnih mjesta do 2029. godine, što je dio šire strategije Volkswagen grupe da smanji troškove i olakša prelazak na električna vozila.
Iako projekti poput Jadra nijesu ključni za uspjeh proizvođača iz EU, oni ipak predstavljaju test sposobnosti Unije da se, u sklopu strategije ekonomskog razdvajanja, oslobodi kineske dominacije.
„Za Srbiju, koja već dugo teži članstvu u EU, ovaj sporazum predstavlja priliku da se približi Evropi i da ubrza pregovore o pristupanju“, izjavio je portparol Njemačkog udruženja automobilske industrije, koje okuplja gigante poput BMW-a i Mercedes-Benza.
Dokumentarna drama
Evropski parlament se u februaru uključio u kontroverzu organizovanjem projekcije dokumentarca “Not In My Country”, u kojem se tvrdi da su lokalni otpor i protesti protiv iskopavanja litijuma u Srbiji posljedica neznanja ili ruske dezinformacije. Događaj, tokom kojeg je ispred sale u Briselu protestovalo oko 100 ljudi, bio je praćen debatom na kojoj su govorili Bentele, Matković i Marijanti Babić, direktorica kompanije Rio Tinto za Srbiju.
Film koji je režirao Piter Tom Džouns, direktor Instituta za održive metale i minerale (SIM2) pri Univerzitetu u Levenu, naišao je na kritike demonstranata jer, po njihovim riječima, promoviše kontroverzni projekat i ignoriše njegove protivnike. Džouns je, međutim, branio svoj rad i optužio protivnike projekta da su odbili da učestvuju. „To je vrlo svjesna strategija – protivnici se namjerno ne uključuju, ne žele da učestvuju u javnim debatama“, rekao je za POLITICO.
U otvorenom pismu koje su potpisali akademici, istraživači i studenti iz Belgije, a koje je imalo za cilj da zaustavi prikazivanje filma na Docville festivalu dokumentarnog filma u Levenu, stoji da film „služi kao megafon državne propagande, i dodatno osnažuje interese korporacije Rio Tinto, podržavajući njenu stratešku lobističku kampanju za iskopavanje litijuma“. Projekcija na Docvilleu na kraju je otkazana zbog straha da bi mogla izazvati proteste.
Nik Folker, istraživač organizacije MiningWatch Portugal, ukazao je na to da institut iz Levena ima „brojne bilateralne sporazume sa partnerima iz Evrope koji se bave iskopavanjem i preradom litijuma, uključujući i Rio Tinto, koji je direktno uključen u projekte u Srbiji“.
U saopštenju koje su nakon prikazivanja filma u Evropskom parlamentu objavili SIM2 i Džouns, demantuju se tvrdnje da je film nastao u saradnji s Rio Tintom ili da je od njih finansiran. Naprotiv, naveli su da je dokumentarac u potpunosti razvijen i finansiran od strane Univerziteta u Levenu.
„Kao rezultat toga, nijedna vanjska strana ili kompanija – bilo da je to Rio Tinto, ElevenEs, Stellantis ili neko drugi – nije imala uticaja na sadržaj filma“, rekao je Džouns. „Bilo kakve tvrdnje koje sugerišu suprotno, samo zbog postojanja saradnje na istraživačkim projektima, jednostavno nijesu tačne”.
POLITICO je kontaktirao Rio Tinto u vezi s filmom, ali kompanija je odbila da komentariše.
Budućnost Srbije
Borba oko rudnika Jadar nije samo pitanje litijuma – već i pitanje ko ima pravo da definiše budućnost Srbije.
Za mnoge građane Srbije, moguće zeleno svijetlo Evropske unije za Rio Tinto djeluje kao saučesništvo u sistemu u kojem profit ima prednost nad voljom građana, a brige o životnoj sredini se stavljaju u drugi plan radi geopolitičkih interesa. Istovremeno, spoljnopolitičko balansiranje Srbije između velikih sila stvara dodatne tenzije, i unutar zemlje i van nje.
Evropska unija sve više pritiska Srbiju da se jasnije svrsta uz njene interese. Zvona zvone zbog resursnog klijentelizma, gdje se prepliću interesi države i korporacija, dok je javnost potpuno isključena iz procesa odlučivanja.
„Iskreno vjerujem da je političko samoubistvo podržavati ovaj projekat, ili ga čak držati na dnevnom redu – za bilo koju političku opciju u Srbiji, ali i šire u Evropi, jer nijesam vidio nijedan projekat koji ima ovoliko protivljenja“, kazao je Novaković iz pokreta Marš sa Drine.
Srpska ambicija da postane članica EU sada zavisi od pristupa Unije sirovinama. Bilo da završi kao rudarska kolonija ili ne, ova zemlja Zapadnog Balkana ulazi u još dublju nestabilnost.
Aleksandar Vučić je 6. aprila najavio da će nova vlada, na čijem će čelu biti politički novajlija Đuro Macut, preuzeti dužnost do 18. aprila. Vučić će, ukoliko u ovome ne uspije, kako se spekuliše, najvjerovatnije raspisati vanredne izbore početkom juna. Ishod tih izbora biće ključan ne samo za sudbinu projekta Jadar, već i za evropski put Srbije.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR