ROVAČKA REPUBLIKA (20) Osvetnici iz Rovaca „pristalicama dinastije Karađorđevića urezivali noževima na čelu inicijale svoga kralja (ćirilično HI)”

Piše: Vladimir Jovanović

„Za trajanja Rovačke Republike komunisti su pridobili narod, boreći se za svakog čovjeka, organizovali su vlast koja je u svemu bila narodna”, piše dr Jagoš Jovanović 1963. u „Orlu na Janiku” (Titograd, str. 181).

U „romansiranoj biografiji jednog revolucionara”, kako glasi podnaslov te knjige, ispisan je životopis dr Vukašina Markovića (1874–?), crnogorskoga komuniste iz Pipera, učesnika Oktobarske revolucije i Lenjinova saradnika. Marković je dio života sa puškom u ruci proveo i u Rovcima, boreći se protiv srpske okupacije, a za stvaranje „sovjetske Crne Gore”.

„Koliko je [Rovačka Republika] uspjela da se održi, u siromašnim Rovcima”, piše J. Jovanović, „nije bilo gladnih, nego se hrana dijelila ‘kako samo komunisti znaju da nađu mjeru’”.

„Tradicija Rovačke Republike”, kada su, kako veli J. Jovanović, „JEDNA UZ DRUGU, LEPRŠALE CRVENA ZASTAVA I ZASTAVA SLOBODNE CRNE GORE, ostavila je traga u sjećanju ljudi i njihovom raspoloženju da pruže zaštitu svakom prognaniku”.

U prvoj polovini 1921, odmetanja u šumu članova Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), poput Vukašina Markovića, bile su sporadične pojave. To otuda jer Marković tada djeluje kao disident u odnosu na KPJ, koja je, od svoga osnivanja, de facto na pozicijama srpskih unitarista i protiv obnove crnogorske nezavisnosti.

Na tzv. Podgoričkoj skupštini 12 poslanika su deklarisani socijalisti, budući komunisti. Osnivačkome kongresu SRPJ(k), preteči KPJ, održanome 1919. Beogradu, od šestorice delegata iz Crne Gore, najmanje dvojica su prethodno i delegati tzv. Podgoričke skuštine, etc.

Marković 1921. ima dubok spor sa rukovodstvom KPJ u Crnoj Gori. „Mora vam postati jasno”, kazao im je Marković, „da osim drugih nacionalnosti U KRALJEVINI SHS POSTOJI I CRNOGORSKA NACIJA; nepriznavanje te činjenice osvetilo se, i osvetiće se još više“.

„Ne treba zaboraviti da je taj razgovor sa dr MARKOVIĆEM bio ‘negdje preko zime 1921. godine’, a da su CRNOGORSKI KOMUNISTI SVE DO 1923. GODINE BILI ODLUČNO PROTIV PRIZNAVANJA CRNOGORSKE NACIONALNOSTI” („Pravni zbornik”, br. 1-2, Titograd 1967, str. 147).

Markovićeva komitska grupa, prema srpskim izvorima, ponekad je brojala 20-30 komita, pretežno Pipera, te Bjelopavlića, manje Bratonožića („Borbe sa doktorom – hajdukom”, „Politika”, Beograd, 30. maj 1922, str. 4). U toj grupi su: Blažo Nenadić, Vuko Stojović, Radisav Stojović, Milić Perović, Milan Miličković, Milan Vukašinović, Jokica-Jole Marković… Među njima je, jedno vrijeme, takođe i čuveni Petko Miletić, rođen 1897. u rovačkome selu Močila.

O odnosima komunista, disidenata KPJ, sa rovačkim komitima – crnogorskim nacionalistima, J. Jovanović piše: „Sa njima se [Marković] dogovorio da ostanu zajedno na teritoriji Rovaca, s obzirom na pripreme neprijatelja da uništi odmetnike. U Rovcima su mogli da žive sasvim bezbjedno, čak i u mjestu gdje se nalazilo sjedište opštine”.

Kod Rovčana, piše J. Jovanović, snažno je prisutno raspoloženje „da pruže zaštitu svakom prognaniku”. „Ali, ne samo zaštitu. Rovčani su i oružano pomagali odmetnicima, nešto iz osjećanja časti, naslijeđenog od davnina, da niko ko se se stavi pod njihovu zaštitu ne smije nastradati, a mnogo više što su, više od drugih plemena, gajili ljubav prema ‘mučenicima za pravdu i ljudski život’, kako su nazivali komuniste” (str. 180).

Marković je, nesumnjivo, kao sposoban govornik, propagirao i u Rovcima zavodljive ideje o socijalnoj pravdi i jednakosti. Istovremeno, ljekar i vidar, narodu se nalazi pri ruci da pomogne od raznih boljki. Uživa popularnost i u Rovcima. Obično se peo na kakvu stijenu, te odatle svojim snažnim glasom držao govore. Ali, komunistička ideja, ukoliko se ona tiče politike KPJ, nikada nije imala u Rovcima utemeljenje. Prva ćelija je u Rovcima formirana tek 1941, etc.

„VUKAŠIN MARKOVIĆ se najbolje i najbezbjednije osjećao među rovačkim komitima i stanovništvom, kojemu je on pomagao svojim savjetima i u liječenju bolesti”, piše Stevan Popović. „Vlasti su znale da se on nalazi u rovačkim šumama i planinama, ali ni od koga nijesu mogli ništa više doznati.

Njegova je grupa slučajno bila otkrivena i napadnuta u junu 1922, kada je poginuo VUKOSAV VLAHOVIĆ, a teško ranjen MIKO VLAHOVIĆ, koga je dr MARKOVIĆ izliječio („Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji”, Nikšić 1997, str. 222-223).

Od 1921. do 1924. i Petko Miletić, kako je docnije izjavio, boravi i u „rovačkim planinama”. Miletić je kazao da po Rovcima krstari „sa odmetnicima rovačkim”, čak ne toliko u disidentskoj grupi Vukašina Markovića koliko sa tipičnim crnogorskim nacionalistom Mikom Vlahovićem, takođe i sa čuvenim komitom iz Uskoka – Milutinom-Mujom Bašovićem, etc.

Koliko se iz srpskih vojno-policijskih arhiva razaznaje, najkasnije krajem 1920. i tokom 1921. Rovcima uglavnom slobodno krstare i grupe Milovana Bulatovića, Jokana Bulatovića, Todora Dulovića…

U kolašinskome kraju, uključujući i Rovca, piše S. Popović, „i 1921. nastavljaju se komitske akcije i pored sve većeg pritiska vlasti i žandarmerije, koja je pojačana i kontroliše svako selo, pa su sukobi sa komitima vrlo česti, osobito po planinama, zbog čega okružni načelnik iz Kolašina traži da se zabrani izdizanje ljeti na Bjelasicu, jer odmetnici dobijaju hranu na katunima”.

Međutim, iako „u maju [1921] dolazi do predaje jedne veće grupe rovačkih komita – 20 Bulatovića i 4 Vlahovića – NAPADI NA ŽANDARMERIJSKE STANICE I DALJE TRAJU, zbog brutalnog ponašanja žandarma prema stanovništvu”.

„IZVJEŠTAJI IZ KOLAŠINA GOVORE O RAZORUŽANJU ŽANDARMA I O UBIJANJU ONIH OZLOGLAŠENIJIH. Zato se u Morači osniva Načelstvo Sreya moračko-rovačkog koje bi kontrolisalo ova plemena u cilju što efikasnijeg djelovanja i smirivanja stanovništva” (str. 221).

Po prilici, komiti iz Rovaca, sada ne biraju sredstva da se osvete Srbima, koji su, u dva navrata, sproveli masakr stanovništva plemena i izložili ga užasnim represalijama. U takvoj borbi, na život i smrt, piše Ljubo Anđelić, „nijesu birana sredstva”. Na primjer, „pristalce dinastije Petrovića išli su dotle da su pristalicama dinastije Karađorđevića urezivali noževima na čelu inicijale svoga kralja [ćirilično: HI]” („Grad na Tari“, Titograd 1960, str. 45).

Milovan Đilas, rođen 1911, kao dijete zapamtio je komite iz Kolašina, Mojkovca i okoline; a neke od njih i upoznao. Ostavili su dubok, neizbrisiv, čini se i traumatičan trag na njega – utoliko više što je, kao sin kolaboracioniste, kapetana okupacione žandarmerije, morao brinuti za njegovu bezbjednost i život.

Tvrdi 1958. u knjizi „Land without Justice” da je, po prilici od kraja 1921, „komitstvo opadalo brzo, ostavljajući za sobom krvave i nejasne tragove – KAO DA SU KOMITI, GINUĆI JUNAČNO I TONUĆI U SVE DUBLJA NASILJA I SAMI HTJELI DA ZAMRAČE ONO ZA ŠTA SU SE BORILI”.

Iz tih krajeva, đe je odrastao, navodi Đilas primjer prvi: komiti su „upali u kuću jednog seljaka, za koga su vjerovali, možda s pravom, da je opasan špijun”. Uhvatili su ga, veli Đilas, pekli živa, „okretali na ražnju u dvorištu”.

Osvete komitske Srbima i kolaboracionistima, za zločine protiv civilnoga crnogorskoga stanovništva, po prilici, zaista su žestoke.

Đilas navodi primjer drugi: komitski napad na srpske vojnike na Umuklom viru, blizu Kolašina. Tada su komiti – Đilas veli „ogorčeni, ostrvljeni” i „sve nestrpljiviji – „pobili desetak vojnika koji su tuda mirno prolazili”.

„Do tada, komiti su izbjegavali da napadaju vojnike. Sukobljavali su se jedino s žandarmima. Smatralo se da vojnici, mahom regruti, nijesu krivi, čak i ako ih vlasti šalju u potjere”…

(Nastavak feljtona u poneđeljak 25. decembra)

ROVAČKA REPUBLIKA (19) Odlazi Ivan Bulatović, dolazi Petko Miletić, ostaje - Rovačka republika