Srbija preuzima crkve i manastire Crne Gore – šema za pljačku

Piše: Vladimir Jovanović

U skupštinsku proceduru je iz Vlade 18. decembra dostavljen Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o slobodi vjeroispovijesti ili uvjerenja i pravnome položaju vjerskih zajednica. Već je razmatran na jednome od skupštinskih odbora, slijedi rasprava na još jednom od odborâ, a njegovo se usvajanje očekuju na plenarnoj śednici.

Izmjene i dopune Zakona su pripremljene u SPC. Ministar-predlagač, Vladimir Leposavić, član je Pravnoga savjeta SPC (Mitropolije) u Crnoj Gori i tokom razgovora s Vladom ranije ove godine. On nije ekspert za pitanja odnosa države s crkvama ili vjerskim zajednicama, ili za crkveno pravo – doktorirao je u Beogradu, na profanoj temi o položaju Srba van Srbije.

Zahtijev za vanredno (po skraćenoj proceduri) usvajanje Zakona Skupštini je 18. decembra dostavio premijer Zdravko Krivokapić, deklarisani vjernik SPC.

Dan ranije, zajednički je saopšteno nakon sastanka predstavnikâ Islamske zajednice, Katoličke crkve i Jevrejske zajednice u Crnoj Gori: „Rok za eventualne sugestije o prijedlogu izmjena i dopuna Zakona je kratak da bi predstavnici manje zastupljenih vjerskih zajednica mogli poslati zvaničan stav po tom pitanju”.

Druga ili treća po veličini vjerska zajednica – Crnogorska pravoslavna crkva, uredno po Zakonu iz 1977. registrovana 2000. godine (nakon višegodišnjih sudskih opstrukcija), nije ni pozvana na konsultacije u Vladu.

Zakon je pripremljen za svega pet dana, a osim iz SPC, nije dobio saglasnost od konsultovanih i nekonsultovanih crkva ili vjerskih zajednica u Crnoj Gori. Uopšte nije održana javna rasprava. Nije ni ponuđen na recenziju Venecijanskoj komisiji. Podržaće ga, kako se procjenjuje, minimalna većina – 41 poslanik.

Nasuprot njemu, važeći Zakon – koji nije bez manjkavosti – ipak je pripreman pet godina. SPC je opstruirala u dva navrata pokušaj javne rasprave (Bijelo Polje, Kotor). Javna rasprava je održana 14. septembra 2015. u Podgorici – prisustvovala i duskutovala i delegacija SPC.

Tokom 2018. godine održano je sedam okruglih stolova, uz učešće akademske zajednice, vjerskih organizacija i nevladinoga sektora. Nema crkve ili vjerske zajednice ili druge zainteresovane strane koja nije konsultovana o Zakonu: predstavnici prethodne Vlade su imali detaljne i iscrpne pojedinačne konsultacije sa svima.
Nacrt Zakona je dobio pozitivnu recenziju Venecijanske komisije i njezine preporuke iz juna 2019. su unijete u konačan zakonski prijedlog. Osim SPC, Zakon je imao saglasnost od svih crkava ili vjerskih zajednica. Izglasalo ga je 45 poslanika.

U obrazloženju zakonskoga prijedloga o „izmjenama i dopunama” sada se navodi da je postojeći Zakon – neustavan. Netačno. Jedina mjerodavna adresa za takvu kvalifikaciju je Ustavni sud Crne Gore. SPC je početkom o.g. podnijela, pa svojevoljno sâma povukla svoja dva prijedloga za ocjenu ustavnosti. Ustavni sud se, dakle, nije ni izjašnjavao o Zakonu.

Istovremeno, advokatska kancelarija iz Beograda, bliska SPC, pokušala je o.g. da pokrene protiv Crne Gore postupak kod Evropskoga suda za ljudska prava u Strazburu. Međutim, Sud je tu predstavku odbačio, utvrdivši da ne postoji pravni osnov za izdavanje privremene mjere kojom bi se državnim organima Crne Gore zabranilo sprovođenje Zakona o slobodi vjeroispovijesti, do donošenja odluke Ustavnoga suda Crne Gore.

Sada, u obrazloženju Vlade dostavljenom Skupštini, pravda se donošenje „izmjena i dopuna” tipičnim „korisnim nejasnoćama”. Izdvajam dvije.

Navodi se da postojeći Zakon „nije usaglašen sa Mišljenjem Venecijanske komisije od 21-22. juna 2019. godine”. Predlagač je „propuštio” da objasni da se Mišljenje Venecijanske komisije s primjedbama odnosi na NACRT Zakona. I da su iste te primjedbe Venecijanske komisije potom unijete u finalni PRIJEDLOG Zakona, koji je krajem 2019. i usvojen.

Uostalom, provjerljivo je da Venecijanska komisija na usvojeni tekst Zakona nikakve primjedbe – nije imala.

Druga od „korisnih nejasnoća” je pozivanje na praksu Evropskoga suda za ljudska prava da je u jednoj od svojih presuda, kako Vlada navodi, „ovaj Sud istakao da se vjerske zajednice, koje imaju direktnu i aktivnu ulogu u javnome životu, mogu smatrati pavnim licima budući da su već učestvovale u pravnom životu i kao takve bile posredno priznate od strane javnih vlasti”. Precizira se presuda: „Sveti manastiri protiv Grčke” iz 1994.

Podekst (skriveni smisao) ovoga obrazloženja Vlade glasi: SPC, iako nema registraciju kao vjerska zajednica u Crnoj Gori, imala je pravo i da bez prilaganja dokaza, propisanih odnosnim zakonima i bez parničnoga postupka, samo kroz upravni postupak upisa u katastar, prisvoji crkvenu imovinu.

Presuda Suda u Strazburu zaista postoji (Holy Monasteries v. Greece, № 13092/87 i 13984/88), ali se, zbog daleko kompleksnijega činjeničnoga stanja, ne može preslikati na situaciju u Crnoj Gori. Uostalom, Sud u Strazburu je istom presudom uvažio samo neke od povreda prava koje su podnosioci naveli u predstavkama.

Svega osam, od hiljade drugih manastira i crkava u Grčkoj, vodili su spor protiv svoje države. Podnijeli su predstavke (1987-88) zbog povrede prava na imovinu i povrede prava zagarantovanih članovima 6, 9, 11, 13 i 14 Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama.

Ti manastiri su osnovani između 9. i 13. vijeka, dakle prije stvaranja savremene grčke države 1829. godine. Postoji i niz drugih člinjenica netipičnih za iskustvo Crne Gore. Tu je, na primjer, pisani sporazum između Grčke crkve i države Grčke, po kojem se država odrekla nekih svojih prava iz Ustava koja se odnose na eksproprijaciju ili prinudni zakup crkvene imovine.

S tim u vezi nikad nikakav sličan sporazum ili ugovor o imovini između SPC i Crne Gore nije sklopljen. Crkva u Grčkoj je i sada državna, što nije slučaj sa SPC u Crnoj Gori, pa ni prema „izmjenama i dopunama” Zakona.

SPC je osnovana 1920. Njezina okosnica je Crkva u Kraljevini Srbiji kojoj je tek 1879. priznata autokefalija tomosom od Vaseljenske patrijaršije. Poglavar te Crkve je postao i poglavar SPC.

Nema dokaza da je Žička ili Pećka arhiepikopija ikada priznata za autokefalnu od Vaseljenske patrijaršije – o tome ne postoji ni tomos, ni diptih; takav „kontinuitet” se ne pominje ni u odnosnom zakonu Republike Srbije. Najraniji kontinuitet SPC je iz 1836. godine – o tome u nastavku…

SPC, dakle, prije osnivanja 1920. nije ni mogla imati imovinu u Crnoj Gori. Takođe, u slučaju „Sveti manastiri protiv Grčke” nije bilo riječi o tome da manastirske nepokretnosti postanu imovina entiteta iz neke druge države, van Grčke – kao što je slučaj sada u Crnoj Gori, etc.

Iako je SPC mislila da će tzv. protestnim litijama „srušiti Zakon”, te oktroisati novi – u kojem će se eksplicitnije pretočiti fikcija o njezinom „istorijskome kontinuitetu” koji je „stariji od Crne Gore” – pokazalo se da za takvu soluciju nema dovoljnu podršku ni u vladajućoj koaliciji.

No, SPC od namjere ne odustaje, pa sada, po onoj „da se Vlasi ne dosete”, kroz format „izmjene i dopune” gura suštinski novi zakon.

Jedan od koalicionih partnera – URA, tokom predizbornih i postizbornih nastupa je tvrdila da će podržati stavljanje van snage samo onih odredaba Zakona koji se tiču imovine (čl. 62-64). Iz URA nijesu održali riječ.

Naime, sada se, predloženim izmjenama i dopunama, mijenja ili ukida bezmalo polovina postojećega Zakona – to su čl. 6, 7, 12, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 49, 60, 61, 62, 63, 64. URA je objavila da je na njih an blok dala saglasnost.

Suprotno propisima, Vlada je izbjegla javnu raspravu – iako se radi o potpuno novome zakonu, formalno zadržavajući stari naziv.

Prioritetni cilj ovoga Zakona je da se SPC „legalizuje” u Crnoj Gori, mimo procedura koje su ispoštovale sve druge crkve ili vjerske zajednice. Dugoročni cilj je da se kroz ovu paragrafsku brešu ostvari najveća pljačka crkveno-istorijske baštine naših predaka – od strane Srbije.

Tradicionalna Istočno-pravoslavna crkva u Crnoj Gori je Mitropolija crnogorska – Crnogorska pravoslavna crkva, ustojena 4. januara 1485. godine aktom (Hrisovuljom) gospodara Crne Gore, uz saglasnost dvojice arhijereja i klira.

Poseban akt (tomos) o autokefaliji naša Crkva nije dobila, niti ga je tražila, iz razloga što je njezina autokefalija starija od 1850 godine, od kada se tomosi iz Vaseljenske patrijaršije i izdaju za novoformirane autokefalne crkve. Njezinu samostalnost – autokefaliju, potvrdili su i Vaseljenska patrijaršija i Ruska pravoslavna crkva (koja ni sada nema tomos o autokefaliji); naša Crkva se nalazi i u odnosnim sveštenim vaseljenskim i petrogradskim diptisima pomjesnih autokefalnih crkava („Списокъ”, 1848, „Σύνταγμα”, 1855, etc).

Ne postoji nijedan – ponavljam: NIJEDAN – poznati crkveni akt ili dokument, ni naučni ili laički članak, koji je do 1918. poricao crnogorsku autokefaliju.

Administrativni proces ukidanja autokefalne Crkve je otpočeo po srpskoj okupaciji Crne Gore, od 16. decembra 1918. i potrajao do 6. novembra 1931.

Za ukidanje autokefalne Crkve nije dobijena mjerodavna saglasnost obavezna i po Ustavu države i po Ustavu Crkve Kraljevine Crne Gore – nema kvalifikovane saglasnosti Svetoga Sinoda u Crnoj Gori (od normiranih sedmorice članova Sinoda autokefalne Crkve Crne Gore, svega dvojica su potpisala akt od 16. decembra 1918), nema ni Ministarskoga savjeta (vlade), ni Kralja Crne Gore.

Bilo u knjaževstvima (kraljevstvu) ili vladikatu, pod Crnojevićima ili Petrovićima-Njegošima, imovina Crkve u Crnoj Gori je oduvijek bila državno vlasništvo, a država Crna Gora je svojim aktima za nju garantovala – o tome neporecivo svjedoče sačuvani akti i zakoni, između ostaloga: Hrisovulja (1485), akt Glavara Crne Gore (1768), akt Glavara Crne Gore (1852), akt Crnogorske narodne skupštine (1868), Opšti imovinski zakonik (1888), Ustav pravoslavnih konsistorija (1904)…

Tradicionalna istočno-pravoslavna autokefalna Crkva u Crnoj Gori, od prvog Crnojevića do posljednjega Petrovića-Njegoša, oduvijek je imala status DRŽAVNE CRKVE. Ako je, dakle, takav status i provjerljiv i neupitan – jasno je i DRŽAVNO VLASNIŠTVO nad i crkvenom imovinom.

Kako je mogla biti Crkva državna, a da ima vlasništvo nad imovinom mimo državnoga?! Takve teze su – neznavene. Crkva je od države Crne Gore imovinu dobijala na upravljanje, a ne u vlasništvo.

Na drugoj strani, SPC je osnovana prije tačno stotinu godina u Srbiji. Ukazom koji je riješio, propisao i potpisao „Aleksandar [Karađorđević] Naslednik Prestola” od 17. juna 1920. „proglašuje” se nova Crkva – Avtokefalna Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca („Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, II, br. 137). Sadašnji naziv – SPC, dobija Zakonom o Srpskoj pravoslavnoj crkvi od 6. novembra 1929. godine („Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, XI, br. 269).

Mada ih mnogi zbog jezičke sličnosti poistovjećuju, ni po ustojstvu, ni po tradiciji, Mitropolija crnogorsko-primorska nema ničega sličnoga s drevnom Mitropolijom crnogorskom (cetinjskom). Razlika je suštinska, na primjer: Mitropolija crnogorsko-primorska nije autokefalna, njezine arhijereje postavljaju iz Beograda – ni jedno ni drugo nije tradicija Crne Gore.

Mitropolija crnogorsko-primorska je iz Beograda osnovana 16. novembra 1931. čl. 12 st 1 t. 20 i st. 2 Ustava SPC („Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, XIII, br. 275).

Eparhija budimljansko-nikšićka osnovana je, takođe iz Beograda, sedam decenija kasnije: u maju 2001. Eparhija mileševska SPC (Prijepolje, Srbija) ima jurisdukciju u Opštini Pljevlja tek od 1992, kada je i osnovana, a Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska, sa śedištem u Mostaru (Bosna i Hercegvina), preraspodjelom unutar SPC je u novija vremena dobila jednu parohiju u Crnoj Gori (zaleđe Opštine Herceg-Novi – Sutorina).

Međutim, uprkos uništenju Crkve Kraljevine Crne Gore, vlasništvo nad crnogorskim manastirima i crkavama sagrađenim prije 1918. godine ostaje u državnome vlasništvu – najprije Kraljevine SHS (Jugoslavije), a od 1945. isključivo federalne republike Crne Gore.

To vlasništvo Crne Gore je obuhvatalo i crkvenu imovinu Vaseljenske patrijaršije u Turskoj carevini do 1912. na teritorijama savremenih opština Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Petnjica, Rožaje, Plav, Gusinje, te na dijelovima teritorija preko Tare i Lima opštinâ Andrijevica i Mojkovac – koje su od tada u sastavu Kraljevine Crne Gore; isto tako, Crna Gora je vlasnik crkvene imovine na teritoriji opštinâ Herceg-Novi, Kotor, Tivat, Budva – koju je do sloma Austro-Ugarske koristila autokefalna Bukovinsko-dalmatinska crkva, sa śedištem u Černivici (Чернівці), sadašnja Ukrajina.

Činjenica da je SPC od 1922. tomosom Vaseljenske patrijaršije dobila i do daljnjeg zadržala kanonsku jurisdikciju nad Crnom Gorom, ne mijenja ništa u pogledu vlasničkih odnosa. Vaseljenska patrijaršija nije meritorna, niti ima namjeru da određuje vlasničke statuse crkvene imovine u nekoj državi.

Kako je onda SPC došla u pośed crkvene imovine u Crnoj Gori? Sticala ga je u netransparentnim upravnim postupcima, još pod komunistima, počevši od sredine 1980-ih, potom pod DPS vladama – prostim upisima u katastar, a ne dokazivanjem u sudskoj parnici.

Ukoliko sada iz dijela vlasti kritički prozivaju DPS vlade (nadležne organe za katastar) u pogledu netransparentnih prijepisa crkvene imovine na SPC, onda bi otklon od takve prakse bio dokaz da žele da uvedu zakonitost i preispitaju porijeklo te imovine – ali, suprotno od toga, izmjenama i dopunama Zakona rade ono što su, više diskretno, prakse nekadašnjih DPS vlada.

Ilustracije radi, o haosu u crnogorskim katastrima, svjedoče i podaci Uprava za nekretnine, koja je prije desetak godina objavila – da je Risto (Amfilohije) Radović, kao građanin, tj. u svojstvu fizičkoga lica, vlasnik 35 crkvenih nekretnina u Podgorici, suvlasnik 15, a u katastarskim knjigama upisan i kao korisnik šest nekretnina u podgoričkoj i bjelopoljskoj opštini!

Nema javno objavljenih podataka da je imovinski zastupnik države (republike) Crne Gore ikada dao saglasnost za promjene vlasništva nad crkvenom imovinom u korist SPC; a za tako nešto nijesu postojale ni preostale opcije – zakonski nalog, sudska odluka, ugovor između SPC i Crne Gore, etc. Upis u katastar, na drugoj strani, sâm po sebi, prema važećim propisima, nije dokaz o svojini, već o pośedu, te u tom smislu je samo pretpostavka postojanja prava svojine.

SPC ili neka eparhija iz njezine jurisdikcije nikad nije imala pravni subjektivitet crkve ili vjerske zajednice u odnosnim resornim registrima Crne Gore i po crnogorskim zakonima koji su uređivali religijske slobode i pravne statuse religijskih zajednica. To nije bio rezultat diskriminacije SPC, nego izbor – po slobodnoj volji, nije željela da se registruje. To se, posredno, priznaje i u Vladinom prijedlogu novoga Zakona, kroz pominjanje presude „Sveti manastiri protiv Grčke” iz 1994.

Budući da imaju samo status eparhija SPC, Crnogorsko-primorska i Budimljansko-nikšićka, isto kao i dvije eparhije iz Srbije i BiH koje imaju parohije na teritoriji Crne Gore – iako donekle samoupravna tijela i nominalno mogu po Ustavu SPC biti pravna lica – one nemaju mandate da neopozivo raspolažu crkvenom imovinom. U krajnjoj instanci se o tome odlučuje u Srbiji – u Ul. Kralja Petra br. 5, tj. u Patrijaršiji u Beogradu.

SPC je de facto i de iure – Crkva Srbije i jedne nacije. Osnovana je, ima śedište i matično je registrovana u Srbiji. U važećem Zakonu o crkvama i verskim zajednicama Republike Srbije iz 2006. godine, usvojio ga je tamošnji parlament, a SPC „blagoslovila”, navodi se (čl. 11 st. 1) da se za SPC „priznaje kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o SPC crkvi („Službene novine Kraljevine Jugoslavije’, br. 269/1929)”.

Navodi se i sljedeće: „SPC ima izuzetnu istorijsku, državotvornu i civilizacijsku ulogu u oblikovanju, očuvanju i razvijanju identiteta srpskog naroda” (čl. 11 st. 2).

To nas opet dovodi do teme – crkvene imovine u Crnoj Gori. Shodno Ustavu SPC, Patrijaršijski upravni odbor (PUO), na čijem je čelu patrijarh Srbije, vrhovna je izvršna, upravna i nadzorna vlast nad crkveno-samoupravnim organima – uključujući eparhije u Crnoj Gori.

PUO SPC objavljuje i izvršava uredbe i odluke Sinoda SPC, a nadzire samoupravne crkvene organe u njihovome radu, uključujući i eparhije u Crnoj Gori, te između ostaloga, „KONAČNO REŠAVA o OTUĐENJU i zaduženju NEPOKRETNIH CRKVENIH IMANJA”.

Opšti pravni princip, još iz Rimskoga prava, glasi: vlasništva ne može biti bez prava raspolaganja. Jasno je da SPC iz Beograda ima vlasništvo nad imovinom svojih eparhija i u Crnoj Gori.

SPC je, uz podršku Republike Srbije ili preko posrednika iz Srbije, već dva puta pokretala pred Evropskim sudom za ljudska prava postupak protiv Crne Gore. Oba je izgubila (2012. i 2020). Taj Sud je u prvoj odluci doslovno naveo da su lišene svakoga pravnoga osnova tvrdnje SPC i Srbije da su podnosioci predstavke navodne žrtve povrede prava na mirno uživanje imovine, prava na pravično suđenje, kao i da su žrtve diskriminacije od strane države Crne Gore.

Jezikom tranzicione privatizacije rečeno, eparhije SPC u Crnoj Gori su ćerke-firme, filijale ili of-šor kompanije. Stvarni njihov osnivač i stoprocentni vlasnik, efektivni naredbodavac i supervizor im se nalazi u – Srbiji.

Kroz „privatizacionu” šemu SPC–eparhije SPC u Crnoj Gori-novi Zakon, suśedna Republika Srbija preuzima vlaništvo države Crne Gore nad viševjekovnim crkvenim naslijeđem.

Istraživao sam i pisao o nekim od najvećih afera tranzicione privatizacije i tajkunskoga poslovanja. Ništa nije ni nalik ovome.