Borba za Crnu Goru

Piše: Jadranka Selhanović

Prije desetak godina, Ambasada Republike Francuske u Crnoj Gori, predala je Državnom arhivu Crne Gore 12 rolni mikrofilmovane arhivske građe koja je nastala u radu Kralj. Crnogorske Vlade u Nejiu u periodu 1917-1920. godine. Nakon predaje mikrofilmova,  uslijedila je i predaja izvornih arhivalija. Poklonjena građa bila je vrijedna dopuna  postojećem arhivskom fondu Crnogoraska vlada u egzilu. O ovom gestu Francuske ambasade, crnogorska javnost je  obaviještena putem medija.          

Naime, poklonjena istorijska građa sadrži svjedočanstva o vremenu kada se Kraljevska Crnogorska vlada nalazila u egzilu. Tačnije, to je građa o radu tri crnogorske vlade koje su fukcionisale  od januara 1917. do decembra 1920. godine. Najveći dio ovo građe odnosi se na političku i diplomatsku aktivnost koje su crnogorske vlade u egzilu preduzimale u tom periodu. Posmatrani pojedinačno svaki   dokument iz ove građe je dio priče o višegodišnjoj borbi zvanične Crne Gore, da kao zemlja saveznica država pobjednica u Prvom svjetskom ratu, ne bude na surov način izbrisana sa karte Evrope.  Među dokumentima, posebno skreću pažnju ona koja su nastala u vrijeme djelovanja vlade kojom je rukovodio Jovan S. Plamenac. Rukovođenje crnogorskom vladom u egzilu Plamenac je započeo 17. februara 1919. god. Plamenac, kao i raniji predsjednici vlada u egzilu, obavljao je i dužnost ministra inostranih poslova. Dokumenta koja govore o radu ove Vlade, najvećim dijelom odslikavaju usamljenu borbu crnogorske diplomatije i njene napore da spase od potpunog nestajanja  državu Crnu Goru. O diplomatskoj  borbi za Crnu Goru svjedoče  protesne note koje su, skoro svakodnevno, upućivane na  diplomatske adrese Velikih sila. Ovim notama crnogorska diplomatija je isticala pravo Crnogorske Kralj. Vlade da njeni predstavnici ravnopravno učestvuju na Konferenciji mira u Parizu. U  upućenim notama uočljivi su i prikazi tadašnjeg stanja u Crnoj Gori kojima se na vrlo potresan način opisuju zločini koje su, kako se navodi, srbijanske okupacione vlasti vršile nad crnogorskim stanovništvom. Tu su i memorandumi Kralj. Crnogorske vlade kojima se svjetskoj javnosti ukazivalo na pitanje Crne Gore i njene dinastije. Među dokumentima su i zvanična pisma kojima se osuđuju objavljeni pamfleti srbijanskih vlasti koja, kako se navodi, klevetaju predstavnike crnogorske kraljevske porodice. U građi se nalaze i spiskovi uhapšenih i zatočenih crnogorskih pobunjenika, protivnika donešenih odluka tzv. Podgoričke skupštine...

Ovom prilikom, iz pomenute građe, umjesto kopija dokumenta, objavljujemo manji dio njihovih regesta, koja sadrže datum nastanka, kraći sadržaj dokumenta i signaturu.  Dokumenta o kojima je riječ pohranjena  su u Državnom arhivu na Cetinju. Možda objavljivanje ovih  regesta,  probudi interesovanje i za neposrednim susretom sa arhivalijama nastalim prije nešto više od jednog vijeka,  koja  svjedoče što se tada  uistinu zbivalo.

Regesta dokumenta:

Dokument- protestni telegram, Neji  18. januar 1919.

Protesni telegram crnogorskog ministra dr Pera Šoća upućen svim delegatima Konferencije mira u Parizu u kome navodi da je na prvoj sjednici Konferencije, na kojoj je zasijedalo 70 delegata evropskih, američkih, azijskih i afričkih zemalja, namjerno izostavljena Crna Gora. DACG, CEVF, k.20.  

Dokumant- proglas,  Neji 22. januar 1919.g.

Proglas crnogorskog Kralja Nikole  upućen crnogorskom narodu. Proglas je adresiran na ime Boža Petrovića, bivšeg predsjednika Savjeta, sa naznakom da dostavljeni proglas zvanično obajavi. U poruci crnogorskom narodu Kralj Nikolaj moli da ostanu uzdržani i da ne pružaju oružani otpor okupacionim trupama. Kralj navodi da je dobio i garancije od visokih predstavnika savezničkih zemalja da će uskoro crnogorskom narodu biti data mogućnost da se slobodno izjasni o statusu svoje zemlje i sastavu buduće vlade. DACG, CEVF, k.20.

Dokument - pismo  23. januara 1919. g.

Pismo Jovana Plamenca, crnogorskog ministra inostranih djela upućeno  markizu de Montagliari-u, italijanskom izaslaniku i opunomoćenom ministru u kojem Plamenac navodi da je zvanična Srbija u Crnoj Gori uspjela da stvori dugo pripremano stanje nereda i političke konfuzije, pri čemu ne oklijeva da  izazove i bratoubilački rat, a sve u cilju planirane aneksije Crne Gore. Plamenac konstatuje da rezultati istrage o zločinima srpske vojske u Crnoj Gori, koju bi sprovela zvanična komisija, ne mogu biti objektivni, budući da će članovi komisije naići na iscenirane situacije, time što će crnogorski narod od straha i gladi, iskazati odanost Srbiji. „Zdravi i nezavisni elementi države“, kako navodi Plamenac, „odmetnuli su se u planine, a ostali  su  uhapšeni ili  ubijeni“. DACG, CEVF, k.5. br.dok.240/19.

Dokument – dosije

Ivo Radonjić, ađutant Kralja Crne Gore obavještava Mihaila Gavrilovića, opunomoćenog  ministra Krlj. Srbije u Parizu, da će Kralj Nikola zajedno sa ministrima Kralj. Vlade  primiti isključivo u oficijelnu  posjetu srpskog prestolonasljedinika Aleksandra Karađorđevića. DACG, CEVF, k.12, br.dok.77/19.

Dokument-  Protestno pismo, 11. februar 1919. godine

Protest crnogorskih studenata sa Švajcarskog univerziteta upućen Vladi Francuske u kojem crnogorski studenti, pozivajući se na slavnu istoriju Crne Gore, ističu da je Crna Gora, koja je stupila u rat za odbranu Srbije i oslobođenje i ujedinjenje svih južnoslovenskih naroda, postala žrtva zločina koji su od strane  srpskih trupa učinjeni crnogorskom narodu. U protestu studenti ukazuju na nezakonito miješanje zvanične Srbije u politički i društveni život Crne Gore, koje ima  za cilj ugrožavanje crnogorske suverenosti.  Protest studenti definišu sledećim zahtjevima: „da se poštuju prava i istorijske tradicije crnogorskog naroda; da se potpuno obnovi Crna Gora, da srpske okupacione trupe napuste Crnu Goru, da se obezbijedi mogućnost da crnogorski narod slobodno odluči o svojoj sudbini“. DACG, CEVF, k.20.

Dokument- obavještenje, Neji, 19. mart 1919.g.

Jovan Plamenac, predsjednik Crnogorske vlade, obavještava George Grahame, ministra spoljnih poslova Velike Britanije, da Vlada Srbije nastavlja svoje djelovanje  u Crnoj Gori, koje  je u suprotnosti sa obavezama Velikih sila prema Crnoj Gori i protivno međunarodnom pravu. Tretirajući Crnu Goru kao dio svoje teritorije, kako navodi Plamenac, srpska vlada nasilno priključuje Crnogorce srbijanskoj vojsci, istovjetno postupcima Bugarske prema Makedoniji. DACG, CEVF, k.4, br.dok.410/19.

Dokument- pismo, 25. mart 1919. g.

Pismo Jovana Plamenca, crnogorskog ministra inostranih djela upućeno Vernet  Delaroche-u, izaslaniku i opunomoćenom ministru Republike Francuske, u kojem  ističe da su sve učestalija ugnjetavanja i masakri koje u Crnoj Gori sprovode okupacione trupe Kraljevine Srbije. Plamenac ukazuje i na problem masakra koji se sprovodi nad albanskim narodom iz pograničnih zona Crne Gore, naročito sa područja Plava, Gusinja, Đakovice i Peći, odakle  narod bježeći i sklanja se u Skadar. DACG, CEVF, k.4, br.dok.437/19.    

Dokument-pismo, Neji  30. april 1919.g. 

Protesno pismo predsjednika Ministarskog Savjeta Jovana Plamenca upućeno američkom predsjedniku Woodrow Wilson-u u kome navodi da zvanična Srbija nastoji da uništi Crnu Goru. To se postiže, kako ističe Plamenac, putem uskraćivanja pomoći Crnoj Gori, ne dodjeljivanjem zajma kao suverenoj državi, zabranom povratka u zemlju  Kralju Nikoli i Crnogorskoj vladi, kao i njihovim traženjem saglasnosti od  Velikih sila da se Crnoj Gori uskrati pravo na samoopredjeljenje naroda, odnosno pravo da ima svog delegata na Konferenciji mira u Parizu. DACG, CEVF, k.5, br.dok.551. 

Dokument- protestno pismo, 12.maj 1919.g.

Protestno pismo Predsjednika Ministarskog Savjeta Jovana Plamenca

upućeno Georges Clemenceau, predsjedniku francuske vlade, u kome iskazuje nezadovoljstvo zbog propusta administracije Konferencije mira, kojoj su dostavljene 32 note adresirane na predstavnike učesnica Velikih sila. Prijem note, kako navodi Plamenac, potvrdilo je samo 12 predstavnika. DACG, CEVF, k.3, br.dok.602/19.

Dokument – nota, 5. jul, 1919. g.

U tekstu „Kako je u Crnoj Gori“, opisuju se počinjeni zločini po  crnogorskim mjestima. U uvodnom dijelu teksta se kaže da se zvanična Srbija može optužiti za 14 kategorija zločina učinjenih u Crnoj Gori, upoređujući ih  sa 30 kategorija zločina  za koje je se optužuje Njemačka. DACG, CEVF, k.4 br.dok.789/19.

Dokument – kraljevska nota, 26. avgust 1919.g.

Nota Kralja Nikole I naslovljena „Pitanje Crne Gore“ koju je uputio predsjedniku Konferencije mira Georges Clemenceau, u kojoj crnogorski Kralj izražava žaljenje što  nadležni sa Mirovne konferencije  nijesu odgovorili ni na jednu notu  dostvaljenu od Kralj. Vlade Crne Gore. U noti Kralj Nikola ističe da je Crna Gora bila jedna od prvih zemalja koja je stala na stranu Saveznika i pružila punu  vojnu i političku podršku Srbiji, da bi je na kraju Srbija anektirala vršeći bezakonje i masakr nad crnogorskim stanovništvom. Uspješnim lobiranjem kod Mirovne konferencije, kako navodi crnogorski Kralj, Srbija je umanjila značaj Crne Gore i klevetama dovela u pitanje crnogorsku odanost prema savezničkim snagama. DACG, CEVF, k 4.

Dokument-pismo, 26. avgust 1919. g.

Pismo Jovana Plamenca, crnogorskog ministra inostranih djela, upućeno Arthur James Balforu, britanskom ministru inostranih djela i delegatu Mirovne konferencije,  u kojem ga obavješta o zločinima i teroru srpske vojske nad crnogorskim narodom. DACG, CEVF, k.4 br.dok.902/19.

Dokument – nota, 26. avgust 1919. g.

Nota Pera Šoća, ministra pravde u Kralj.Crnog, vladi, upućena  predstavnicima Velikih sila učesnicama Mirovne konferencije, kojom izvještava o zločinima srpskih trupa izvršenih u Crnoj Gori, kojima se krše svi   međunarodni moralni i pravni principi. Kao dokaz svojih tvrdnji ministar Šoć navodi  članak hrvatskog dnevnog lista „Hrvat“, od 1. avgusta 1919. godine, u kome piše da je u okolini Bijelog Polja, srpska vojska zapalila 20 sela i na zvjerski način ubila veliki broj mještana.  Ministar notu zaključuje riječima „ništa nije sveto tim agresorima, koji, na grobovima Crne Gore, žele da uzdignu tron srpske dinastije“. DACG, CEVF, k.5 br.dok.905/19.

Dokument-pismo, 4. oktobar 1919.

Pismo ministra Jovana Plamenaca, upućeno francuskom ambasadoru za Crnu Goru Delaroche Vernet-u,  u kome  govori o nepravdi koja se čini  Crnoj Gori i njenom narodui i koja predstavlja najveći međunarodni zločin koji će ostati zapamćen u istoriji čovječanstva. DACG, CEVF, k.6 br.dok.1017/19.

Dokument –protestna nota, Neji  8. oktobar 1919.g.

Protestna nota predsjednika Ministarskog Savjeta Jovana Plamenca koju je uputio predsjedniku Konferencije mira u Parizu Georges Clemenceau,  povodom pamfleta kojeg je izdala zvanična Srbija, u kojem se, kako navodi Plamenac, putem kleveta i falsifikovanja istorijskih činjenica  optužuje Kralj Nikola, njegovi sinovi prestolonasljednik Danilo i princ Mirko, zbog navodno tajnih pregovora sa Austro- Ugarskom. U  pismu se kaže da je zvanična Srbija bila u posjedu privatne korespodencije vođene između kralja Nikole i prestolonasljednika Danila i da je krivotvoreći njihova pisma iznosila neistine o zvaničnoj Crnoj Gori. DACG, CEVF,  k.6 br.dok.1028/19.    

Dokument –nota, 9. oktobar 1919.god.

Predsjednik Ministarskog Savjeta Jovan Plamenac upućuje protestnu notu predstavnicima Velikih sila na Konferenciji mira, povodom pisma koje je Konferenciji dostavio Nikola Pašić,  prvi delegat kraljevine Srbije,  koji  traži da Velike sile ne tretiraju Kralj. Crnogorsku Vladu kao predstavnika Crne Gore, da se Crnoj Gori ne odobaravaju nikakva materijalna sredstva, da joj se oduzme  državna  imovina i preda Srbiji i da se povuku italijanske trupe iz Crne Gore. DACG, CEVF, k.6 br.dok.1031/19. 

Dokument- nota, 14. novembar 1919.g.

Nota Predsjednika Ministarskog Savjeta Jovan Plamenac kojom izvještava sve delegacije na Konferenciji mira o mnogobrojnim nečovječnim akcijama zvanične Srbije koje se primjenjuju u Crnoj Gori za očuvanje nasilno uspostavljene vlasti. Jedna od mjera, kako navodi Plamenac, bila je i zabrana sahranjivanja Crnogoraca koji poginu u borbi protiv okupacione vojske.  Takav postupak sproveden je nad poginulim Crnogorcem Đurom Markovićem iz Crmnice. Njegova žena je prilikom pokušaja da sahrani  muža bila  uhapšena. DACG, CEVF, k.6 br.dok.1073/19.

Dokument- nota, 27. novembar 1919.g.                            

Predsjednik Ministarskog Savjeta Jovan Plamenac ukazuje predsjedniku Konferencije mira Georges Clemenceau, na tekst objavljen u listu Radikalne stranke „Samouprava“ čiji je šef Nikola Pašić. U tekstu, Pašić saopštava da njegova stranka ne može snositi odgovornost za krvavu vladavinu u Crnoj Gori, već da za to treba da snose odgovornost  Ministar unutrašnjih djela Srbije  Pribićević, zajedno sa svojim guvernadurom za Crnu Goru  Ivanom Pavićevićem. DACG, CEVF, k.7 br.dok.1087/19.

Dokument- nota, 11. decembar 1919. g.

Predsjednik Ministarskog Savjeta Jovan Plamenac upućuje protestnu notu

predsjedniku Konferencije mira Georges Clemenceau, i svim predstavnicima Velikih sila u kojoj navodi da  srbijanska vojna komanda u Crnoj Gori oblači svoje vojnike u engleske, američke i francuske uniforme, i u ime predstavnika Velikih sila   poziva crnogorske ustaničke vođe da dođu u njihove vojne logore. One, koji se odazovu njihovom pozivu strijeljaju. DACG, CEVF, k. 7 br.dok.1104/19.

Dokument – telegram 12. decembar 1919. g.

Predsjednik Ministarskog Savjeta Jovan Plamenac u telegramu upućenom britanskom premijeru Loyd George-u, saopštava da je Vlada Srbije ubacila bande u unutrašnjost Crne Gore, koje nad stanovništvom, koje odbije da položi zakletvu na vjernost kralju Srbije, sprovode teške zločine (paljenje kuća, klanje ljudi i tzv. mačkanje). DACG, CEVF, k7.

Dokument –nota, 24. decembar 1919. g.

 Nota predsjednika Ministarskog Savjeta Jovana Plamenca kojom obavještava predsjednika Konferencije mira Georges Clemenceau i predstavnike Velikih sila učesnica Konferencije  da srbijanski vojni pukovi u borbi protiv crnogorskih ustanika kao živi štit koriste djecu, žene i starce iz okolnih crnogorskih sela. DACG, CEVF, k.7 br.dok.1114/19.

Dokument- nota, 24. decembar 1919.      

Nota predsjednika Ministarskog Savjeta Jovana Plamenca kojom obavještava ambasadore zemalja učesnica Konferencije o izvršenim zločinima srbijanske komande u Baru. U noti opisije što je učinjeno dvojici Crmničana. „Najprije su im živima oči izvadili pa onda uši okinuli, jezik im promakli kroz vilicu i onda ih puštili da se dugo muče, tako unakaženi, i na posljetku vađenjem bajonetima crijeva ispustili su ovi narodni mučenici svoju plemenitu dušu.“ DACG, CEVF, k.7 br.dok.1115/19.

Dokument-nota, 7. januar 1920.g.

Nota Jovana Plamenca upućena Roper Parkington-u  Generalnom konzulu za Crnu Goru u Londonu, kojom se opisuje težak položaj Crnogorske vlade nakon ukidanja subvenzija. U noti Plamenac navodi: “Neprijatelji Crne Gore  ukinuli su subvencije Crnogorskoj vladi sa ciljem da se barjak koji se šesto godina gordo vio sada savije ušljed gladi” Ujedno moli da se izdejstvuje  pomoć preko Fonda za pomoć (Relief fond) jer “Crna Gora nije zaslužila ovakvu sudbinu i to ne služi na čast Saveznika”. DACG, CEVF, k.7 br.dok.1132/20.

Dokumenat –pismo  9. januar 1920. g.

Pismo Jovana Plamenca crnogorskog ministra inostranih djela, upućeno Georges Clemenceau, predsjedniku Mirovne konferencije, kojim ga informiše da Srpska vlada, pored zločina koje čini u Crnoj Gori, ulaže sve napore da „crnogorsko pitanje“ ne bude rješavano na Mirovnoj konferenciji. U pismu Plamenac izražava nadu da Francuska vlada neće priznati nasilnu aneksiju Crne Gore, te da će omogućiti da se o njenoj sudbini odlučuje arbitražom, ističući činjenicu da je Crna Gora već šest vjekova suverena i nezavisna država. DACG, CEVF, k.7.