Antifašizam u žilama (III)

(Antena M objavljuje u tri nastavka rad autorke Snežane Rakonjac "Antifašizam u žilama", objavljen u Zborniku sa Međunarodnog simpozijuma "Vidoje Žarković - život i djelo", koji je promovisan u Podgorici 28. oktobra)

U maju 1974. Vidoje Žarković je, nakon devetogodišnjeg političkog staža u Crnoj Gori, razdužio čelnu funkciju u Skupštini Republike i započeo prvi mandat u Predsjedništvu Jugoslavije. Tu funkciju zadužio je kao najmlađi član vrhovnog organa rukovođenja u Federaciji i dio političkog tima jugoslovenskog predsjednika, u čijim je rukama bila koncentrisana državna i partijska moć.

Dio  aktivnosti Predsjedništva Jugoslavije, prije svega spoljnopolitičkih, Žarković je približio knjigom „Moje vidjenje Tita“, u kojoj  otkriva obilje zanimljivih detalja o diplomatskom umijeću jugoslovenskog predsjednika i brojnim razgovorima sa svjetskim zvaničnicima, kojima je i Žarković, kao član državne delegacije ili potpredsjednik Predsjedništva SFRJ, prisustvovao. Knjiga jasno ocrtava i granice ličnog stava Vidoja Žarkovića prema Titu, poštovanje, odanost, pa i fascinaciju njegovim likom i djelom.

Sudeći po novinarskim izvještajima, televizijskim vijestima, filmskim  zapisima, Vidoje Žarković ni tokom rada u Predsjedništvu Jugoslavije nije gledao na Crnu Goru iz beogradske perspektive. Sa Titom ili bez njega, prisustvovao je svim važnim dogadjajima u Republici, učestvovao u političkom životu, kreiranju partijske i državne politike.

Cijeneći Žarkovićev učinak u Predsjedništvu Jugoslavije tokom petogodišnjeg mandata, Skupština Crne Gore je u martu 1979. godine  ponovo jednoglasno podržala njegov izbor za člana najvišeg organa vlasti u Federaciji. Dvadesetak dana kasnije  Crnu Goru je pogodio razoran zemljotres. Žarković se zadesio u Crnoj Gori i 15. april dočekao sa Titom u njegovoj rezidenciji u Igalu. U knjizi „Moje vidjenje Tita“, ocjenjuje značaj prisustva jugoslovenskog predsjednika i poziva na solidarnost koji je uputio, ali iznosi i ličnu emociju i tugu zbog  ljudskih gubitaka i nesreće koja je pogodila Crnu Goru.

Tih aprilskih dana 1979. najmladji i najstariji član jugoslovenskog Predsjednštva posljednji put su zajedno boravili u Crnoj Gori. U septembru te godine, Žarković je  pratio Tita i na njegovom posljednjem spoljnopolitičkom zadatku - dugom i napornom putovanju u Havanu na  Šesti samit Pokreta nesvrstanih.

 Osam mjeseci kasnije, dočekivao je brojne strane delegacije koje su doputovale na sahranu jugoslovenskog predsjednika i bio u posljednjoj počasnoj straži kraj odra nekadašnjeg vrhovnog komandanta. I nakon odlaska jugoslovenskog lidera sa životne scene Vidoje Žarković ostaje sljedbenik njegove političke koncepcije i sopstvene optimistične vizije budućnosti Federacije, na početku posljednje decenije njene istorije. 

Nada da je opstanak  posttitovske Jugoslavije moguć nije napuštala Žarkovića ni na kraju petogodišnjeg mandata, koji je okončao kao potpredsjednik Predsjedništva Jugoslavije u maju 1984.  Nepuna tri mjeseca obavljao je dužnost predsjednika CK SK Crne Gore i u julu te godine ponovo se vratio na beogradsku adresu, ali kao član Predsjedništva CK SKJ.  U junu 1985. godine postao je lider jugoslovenskih komunista, prvi Crnogorac na toj funkciji u istoriji socijalističke Jugoslavije.

Dužnost predsjednika Predsjedništva CK SKJ, zvanično druge ličnosti u Federaciji, Žarković  je obavljao 12 mjeseci, do juna 1986. godine i završetka Trinaestog partijskog kongresa, koji je svečano otvorio u beogradskom Sava centru. Ocjenjujući u dvosatnom govoru da je uslov za izlazak iz duboke krize  - sveobuhvatni probražaj jugoslovenskog društva i jedinstvo Saveza komunista, Žarković je i posljednjim referatom koji je podnio kao partijski lider pokazao da ne zatvara oči pred problemima, ali i da nije potrošio zalihe optimizma.

Međutim, događaji koje je iznjedrila kongresna 1986. godina ostavljali su sve manje prostora za optimizam. Objavljivanjem Memoranduma Srpske akademije nauka, koji je po svojoj suštini predstavljao poziv na okup svih Srba u jednoj državi, kao i izborom Slobodana Miloševića za  partijskog lidera u toj  republici, time i člana Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije, linije rascjepa između republika postale su dublje, borba za prekompoziciju moći  oštrija, nacionalni programi radikalniji. Vidoje Žarković, iako najiskusniji član partijskog Predsjedništva, bio je u početku zatečen razvojem događaja i kratko podržavao Slobodana Miloševića. Ali, kada je počelo vaninstitucionalno djelovanje lidera srpskih komunista kroz tzv. mitinge solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova, Žarković odlučno zahtijevao na partijskim forumima da se taj opasan populistički trend zaustavi.

Mitinzi solidarnosti, ipak, nijesu zaustavljeni. Krajem ljeta 1988. nezvani gosti stigli su u Crnu Goru tražeći zaštitu srpskog naroda, promjene srpskog Ustava i ostavke više saveznih funkcionera, među kojima i Vidoja Žarkovića. U oktobru te godine, rušenjem rukovodstva Vojvodine, Milošević je obezbijedio i treći glas u osmočlanoj Federaciji. Ulica je postala jača od institucija, a  Žarković je na sjednicama CK SKJ i sastancima u Crnoj Gori upozoravao da je „nacionalizam otrov koji će razbiti jugoslovensku zajednicu ako komunisti ne budu energičnije djelovali“. Nije propuštao priliku da ukaže da „ bez bratstva i jednistva Jugoslavija nema budućnost i  perspektivu“.

Nakon pokorene Vojvodine, pod firmom tzv. antibirokratske revolucije, u oktobru 1988. počela je i sezona mitinga u Crnoj Gori, koja je 10. januara naredne godine okončana ostavkama državnog i partijskog vođstva Republike i predstavnika Crne Gore u saveznim organima. Ostavku na mjesto člana Predsjedništva CK SKJ podnio je i Vidoje Žarković, iako u  prvom oktobarskom populističkom naletu, nije bio zagovornik olake predaje vlasti. 

Na sastancima je upozoravao je da je „eskalacija velikosrpskog nacionalizma u Crnoj Gori i prema Crnoj Gori došla do neslućenih razmjera“. Isticao je da se“ javno negira samobitnost crnogorskog naroda, dovodi se u pitanje suverenost Crne Gore kao ravnopravne članice u jugoslovenskoj socijalističkoj zajednici“  i predlagao da se preduzmu odlučne mjere za suzbijanje velikosrpskog nacionalizma. 

Godinu nakon ostavki crnogorskog vođstva, u januaru 1990. na 14. vanrednom kongresu ugasio se Savez komunista Jugoslavije.  I zajednica jugoslovenskih naroda, stvorena u  Drugom svjetskom ratu, okončala je te godine svoj vijek,  opet u ratu, čije je nalogodavce i izvršioce Žarković direktno prozivao. U jednom intervjuu kazao je da je JNA „bila vojska koja je nastala na najslavniji način, a koja je propala na najsramniji način“. „Vođstvo odašnje JNA se u tim kritičnim trenucima za pitanje njenog opstanka svrstalo na stranu velikosrpskog nacionalizma. I tada je  JNA prestala da bude jugoslovenska armija.  Kako je mogla da ruši Duborvnik, da ruši Vukovar? Da se vrh armije u tim trenucima nije svrstao na stranu tog nacionalizma nikad se ne bi nacionalisti usudili da idu onako bjesomučno u komadanje Jugoslavije“, kazao je Žarković, priznajući da je „nesrećan zbog svega što se desilo našoj zemlji, a nije se moralo desiti“.

Zaokret na crogorskoj političkoj sceni nakon 1997. godine i postepeno okretanje većinske Crne Gore ka obnovi državne nezavisnosti, Žarković je svesrdno podržao,  zadovoljan što se Crna Gora okrenula sebi i ponosan što je nastavljeno njegovanje tekovina antifašizma i multinacionalnog sklada. Tim vrijednostima ostao je vjeran do posljednjeg daha.

Nosilac Partizanske spomenice 1941, Ordena junaka socijalističkog rada, brojnih domaćih i stranih odlikovanja, crnogorski i jugoslovenski političar i državnik, dijete i stvaralac socijalističke epohe, ali i svjedok njenog kraja i burne istorije  20. stoljeća, zatvorio je svoj životni krug  na početku novog vijeka, u danima građanskih protesta u Srbiji i sloma  politike Slobodana Miloševića. Preminuo je 29. septembra 2000.  u 74. godini života i sahranjen na Novom groblju u Beogradu, bez državnih počasti. Nije želio počasne plotune vojske koja je rušila Dubrovnik, Vukovar, Sarajevo i razbila socijalističku Jugoslavju. Ispratili su ga porodica, prijatelji i partizanske pjesme.

Dvadeset godina kasnije, podizanjem spomen obilježja u Nedajnu sa kojim su ga vezale neraskidive spone, ispunjen je dio duga prema jednom od najmlađih pripadnika herojske ratne generacije, antifašisti i državniku Vidoju Žarkoviću. I danas, četvrt vijeka nakon smrti, u rodnom pivskom selu koje se ne zove slučajno Nedajno granitni lik jednog antifašiste koji se nije slučajno prezivao Žarković - prkosi nadirućem fašizmu.

 Istorijski sud o državničkom djelu Vidoja Žarkovića, prije istoričara, izreklo je vrijeme. Pripadao je krugu sljedbenika i predvodnika, odanih slobodarskim idejama, Crnoj Gori i jugoslovenskoj zajednici bratskih naroda i narodnosti, za koju se u ratu borio i koju je u miru gradio.  Antifašistički žar koji je nosio u žilama bio je njegovo polazište u mladosti, odredište u zrelosti, utočište u poznim godinama.  

Sve njegove životne izbore presudno je odredila odluka koju je donio sa samo 14 godina, pridružujući se partizanskom pokretu ili, kako je uvijek govorio, „borbi protiv fašističkog okupatora i domaćih izdajnika“, nikad ne razdvajajući te dvije kolone. Od tada je antifašizam kao civilizacijska tekovina i sistem vrijednosti bio njegov putokaz i životna konstanta. I u poslijeratnom periodu tokom kojeg je u stroju ratne mornarice čuvao mir i tekovine narodnooslobodilačke borbe. I u  vrijeme  izgradnje socijalističkog sistema i ekonomske obnove Crne Gore, kulturne emancipacije i vraćanja atributa državnosti najmanjoj jugoslovenskoj republici, koje je trasirao kao jedan od najznačajnjih crnogorskih i jugoslovenskih lidera te epohe. I tokom posljednje decenije u kojoj je kroz sjećanja, knjige i razgovore još jednom proživio svoj životni vijek, posljednji put koračajući stazama slobode.  

Na svakoj važnoj istorijskoj raskrsnici Žarković je znao da prepozna pravi put. Ili upozori na bespuće. Na razmeđu dvije posljednje decenije 20. vijeka, u vrijeme uličnog prevrata i smjene crnogorskog republičkog i partijskog vođstva, upozoravao je da će nacionalizam razoriti jugoslovensku zajednicu. Bio je u pravu. Ukazivao je tada i na eskalaciju velikosrpskog nacionalizma, prema Crnoj Gori i u Crnoj Gori, na negiranje samobitnosti crnogorskog naroda, podrivanje suvereniteta tadašnje Republike... Vrijeme svjedoči da je i tada bio u pravu i da ista pošast, nažalost, i danas prijeti našoj državi. Bila je to Žarkovićeva dalekovida oporuka, koju je ostavio Crnoj Gori, rastajući se od politike početkom 1989. godine.

Za generacije koje su odrastale u drugoj polovini 20. vijeka, Vidoje je zbog prvoboračkog staža u  djetinjstvu bio uzoran primjer za najljepše strane istorijskih čitanki. Poslijeratni naraštaji pamte ga kao državnika iz prvog ešalona, lidera čiste biografije, koji je ulivao povjerenje, zračio optimizmom i bio jedan od neimara mirnih i spokojnih decenija socijalizma. Za razliku od dijela današnje političke elite, bio je ponosan na crnogorsko ime i crnogorsko prezime, žarko volio rodnu zemlju i Crnu Goru nosio u sebi, đe god bio. Iz vizure i prošlog i sadašnjeg vremena, zavrijedio je istaknuto mjesto u modernoj crnogorskoj istoriji, u aleji njenih velikana.

 Takvo je moje viđenje Vidoja Žarkovića. Neka vječno sija njegova zvijezda petokraka i antifašistički ideali.