Vajar Živković: Od Sutjeske do spomenika u slavu fašizma

Prevela: Biljana Jovićević

Povodom smrti Miodraga Živkovića, vajara iza kojeg su ostali neki od najpoznatijih spomenika u slavu antifašizma, no i nevjerovatno ali istinito i srpskog nacionalizma i njegovih posljedica, prenosimo tekst istoričara, profesora Edina Hajdarpašića, docenta na Loyola University u Čikagu (Chicago) objavljenom početkom jula na portalu The Disorder of things - www.thedisorderofthings.com . U tekstu pod naslovom "Antifašizam nije spomenik" profesor zapadne civilizacije, modernog Balkana, Evrope u XIX vijeku, Habzburga i Otomanskog carstva, kroz lični doživljaj saznanja da je skluptor njegovog omiljenog spomenika na Sutjeci istovremeno i apologeta i dizajaner ratnih zločina i etničkog čišćenja, razmatra šta je danas antifašizam i koji su njegovi pojavni oblici i simboli, te šta možemo i moramo naučiti iz istorije.

U centru Bijeljine ima ogromna mermerna ploča. Nekoliko muških tijela naslanjaju se na uklesanu prazninu u obliku krsta na sredini spomenika. Bijeljina, mali grad u sjevernoj Bosni bilo je prvo mjesto gdje su srpske paramilicije protjerale skoro cijelu nesrpsku populaciju tokom rata u Bosni od 1992-1995.

Krst u centru grada, podignut 1998., posvećen je “palim srpskim borcima” i “oslobodiocima” grada. Kada sam prvi put posjetio Bijeljinu 2004., nije bilo nikakvih  dugih obilježja o tome šta se dodilo tokom rata. 

Do danas, srpske vlasti u Bijeljini sprečavaju  javne komemoracije za nesrpske žrtve.  

A  ovakvi  postratni spomenici pak održavaju određenu vrstu postgenocidnog narativa: crni mermerni krst nije tu samo da obilježava “srpske borce” od kojih su neki bili izvođači masovnih ubistava, već isto tako da subordinira i ućutkuje sjećanje na Muslimane, Hrvate i druge koji su jednom tu živjeli i tu ubijeni. U bosanskom entitetu Republika Srpska, postoje slični spomenici u obliku krsta posvećeni “srpskim borcima” u Prijedoru, Brčkom, Derventi, Modriči, Mrkonjić Gradu i drugima. Njihovu generičku prirodu reflektuje činjenica da su mnogi dizajnirani 1990-tih i da im je autor isti- iz Beograda. 

Prije ratova 1990-tih, monumentalna arhitektura socijalističke Jugoslavije pokazivala je potpuno drugačiju viziju javne komemoracije, onu koja je različita, eksperimentalna i antifašistička u svom političkom naboju. Ta istorija je bila utemeljena u jugoslovenskom iskustvu iz Drugog svjetskog rata, u kojoj je multietnička armija predvođena komunistima – uključujući Srbe, Hrvate, Muslimane, Slovence, Jevreje i druge, boreći se zajedno oslobodila zemlju od sila Osovine i saradnika okupatora.

 Ta borba je bila kompleksna, puna lokalnih varijacija, tišine i neizvjesnosti, ali je u periodiu nakon 1945-te,  zvanični državni narativ uglavnom naglašavao njihov krajnji trijumf i slavio aspiracije “bratstva i jedinstva” svih nacionalnosti.

Vodeći princip partizanskog pokreta – Smrt fašizmu, sloboda narodu! postao je jedan od najčešće ponavljanih slogana socijalističke Jugoslavije. Na stotine spomenika su izgrađeni da se antifašitička borba učini besmrtnom.

Spomenik na Sutjesci, primjera radi, je završen 1971. u slavu partizana koji su se borili i ginuli 1943. u seriji brutalnih bitaka koje su na kraju rezultirali jednom zadivljućom  pobjedom Jugoslavije protiv znatno brojnijih nacističkih snaga koje su ih bile okružile. Od skoro 8000 Jugoslovena koji su tamo poginuli, tijela 3301 partizana  prenesena su u Memorijalni kompleks Sutjeska.

Čak i danas spomenik na Sutjesci je automatski prepoznatljiva ikona jugoslovenskog antifašističkog otpora. Samo jednom sam iz daljine vidio tu masivnu skulpturu, ali nema tog posjetioca kojeg ostavlja ravnodušnim. Fraktalne linije od izlijevanog betona padaju jedna na drugu, a strma klizišta na toj gromadi kao da lebde među planinama.

Prije nekolike godine sam naletio na brošuru kreatora spomenika na Sjutjesci, skulptora po imenu -Miodrag Živković. Kako su se moje oči spuštale niz listu njegovih radova s kraja 1960-tih do danas, morao sam da se zaustavim i ponovo pročitam vrijeme i unose Živkovićevih djela, nakon Jugoslavije:

1998- “Palim borcima, Bijeljnine” pisalo je na jednom.

2000- “Za časni krst, Prijedor” 

2002- “Za borce za slobodu, Modriča” 

Gledanje tih unosa poređanih ležerno na stranici – Sutjeska 1971; Bijeljina 1998-  ostavilo me sa bolesnim i pomalo grozničavim osjećajem, poput mješavine cementa, pijeska i gađenja u stomaku.

Spomenici Sutjeska i Bijeljina stoje za dva tako duboko različita svijeta, jedan simboliše kosmopolitsku i antifašističku prošlost socijalističke Jugoslavije, dok je drugi oličenje hipernacionalističke i segregacijske sadašnjosti-postjugoslovenskih država. A ipak, oba spomenika je uradio isti kipar.  Dok sam odlazio želudac mi se još uvijek prevrtao, a moja prva misao je bila- ne “Kako je ovo moguće?” već “O ne, ne ponovo”.

Miodrag Živković je jedan od mnogih jugoslovenskih stvaralaca, filmskih,  muzičara, filozofa, istoričara – koji su izgradili kosmopolitiski međunarodni profil a onda otišli da slave osuđene ratne zločince ili da osiguraju umjetničko pokriće za jedan impresivan niz aktuelnih prevara.

Privlačnost fašizma na vlasti – ključni elemenat zbog kojih je Miloševića prigrlilo tako mnogo javnih ličnosti 1990-tih ili Trampa (Donlad Trump) ranih 2010-tih otvorio je vrata za sve vrste neugodnih transformacija i narativa prisvajanja.

Razgovarajte sa brojnim Jugoslovenima – i sve više Amerikanaca nakon 2016., i vrlo brzo ćete čuti priče o sličnim momentima, kada su čuli da je neka njihova omiljena poznata ličnost ili intelektualni heroj postao apologeta serije fašističkih ciljeva. 

Ja se takođe sjećam kada su moji tinejdžerski idoli počeli da terciraju fašistima.

Krajem 1980-tih, neposredno uoči raspada Jugoslavije, ja sam bio veliki obažavalac satiričnog programa “Top lista nadrealista” često opisivanog kao jugoslovsnki Monty Python, samo sa mnogo eksplicitnijim političkim žaokama utkanim kroz smiješne skečeve (sarajevske porodice teritorijalno dijele svoje stanove na način na koji su političari govorili o novim mapama, građani koji se dave u zagađenom vazduhu, ali govore o nejasnim ustavnim reformama kao da je to njihov najveći problem i slično).

Nele Karajlić, tada pjevač sarajevskog pank –benda i glumac u tom show-u programu, bio je jedan od najpopularnijih “nadrealista”. Znao sam manje više napamet svaki od tih skečeva kao tinjedžer. Odmah nakon što je rat počeo 1992.,  tačno se sjećam kada sam čuo da je Karajlić napustio Sarajevo i otišao u Beograd, gdje je počeo da opravdava opsadu i granatiranje njegovog nekadašnjeg grada. Osjećaj izdaje i ljutnje bio je veoma dubok, dodatno pogoršan činjenicom da nijesmo imali struje ni TV-a,  da makar vidim tu transformaciju sopstvenim očima.

Zajedno sa Emirom Kusturicom, slavnim filmskim autorom iz socijalističkog vremena koji je postao apologeta srpskog nacionalizma, Karajlić je počeo da pjeva pjesme koje su slavile osuđene ratne zločince Radovana Karadžića i Ratka Mladića. Ovo je samo malo mojeg sjećanja; drugi Jugosloveni mogu lagano da nastave sa listom, sa muzičarima poput Olivera Mandića, piscima poput Isidore Bjelice, teatarskim prvacima poput Ljubiše Ristića- koji su se svi okrenuli ka egzaltiranom veličanju masovnih ubistava 1990-tih.

Intelektualna transformacija od kosmopolitizma ka fašizmu slijedila je slične obrasce.

Mihailo Marković, primjera radi, bio je međunarodno poznati marksistički mislilac 1970-tih kojem su se divili njemački i američki intelektualci zbog njegovog  pisanja o dostojanstvu pojednica i samoaktuelizaciji; The New York Times je njega i grupu praksisovaca opisivao kao uglavnom lijeve filozofe “idealne marksiste”, koji se opiru često rigidnim učenjima komunističke partije.

Do kraja 1980-tih Marković je postao žestoki zagovornik jačanja srpskog nacionalizma upregnuvši svoje filozofsko djelo u zvijezdu u usponu Slobodana Miloševića. Savezništvo je nastavljeno čak i nakon rata: 2004., kada je Milošević konačno izveden na suđenje za zločine protiv čovječnosti, Marković je svjedočio u korist Miloševića.

Prema njenom sopstvenom kazivanju, američka politička filozofkinja Sejla Benhabib (Seyla) je počela svoj intelektualni put u Dobrovniku 1978., gdje je srela Mihaila Markovića, Jurgena Habermasa i druge ljevičarske evropske mislioce tog vremena. Benhabib je postala toliko involvirana u tu vibrantnu intelektualnu scenu, da je deceniju kasnije 1989., postala urednik Praxis journal-a.

Do tada je već njen kolega Marković pisao gadosti o zatrašujućem natalitetu kod Albanaca, sablasti muslimanske države u srcu Evrope i druge karakteristične teme rastućeg srpskog nacionalizma. Kao urednica Praxis-a, Benhabib je bila pod pritiskom njenih jugoslovenskih saradnika da obajavi nekolika takva teksta “koje sada u retrospektivi, smatram nacionalističkom propagandom”. Godinama kasnije, Benhabib je i dalje pokušavala da shvati sta se dogodilo njenim jugoslovenskim kolegama. “Ponekad se osjećam kao da se začarana mreža vrti oko mene” rekla je.

Karijera Miodraga Živkovića uklopa se negdje u taj spektar ali je odabrani medijum-monumentalna skluptura-njegov rad prožela dodatnom istorijskom dimenzijom.

Jugoslovenske i evropske istorije nude brojne primjere vajara i arhitekti mobilisanih u službi različitih i nekada potpuno oprečnih ideologija, od fašističke, preko komunističke do nacionalističke. Čuveni kipari kao što je hrvatski umjetnik Ivan Meštrović, svoju su mjetnost stavili u službu različitih svrha od 1920-tih. Jedan od Meštrovićevih učenika, umjetnik Antun Augustinčić, čak je imao izuzetnu razliku- od toga da je vajao bistu i fašističkog ustaškog lidera Ante Pavelića, i kasnije, nakon što je prebjegao u partizane- komunističkog komandanta, Josipa Broza Tita.

Ali nešto drugo me muči u vezi tih linija u CV – ju Miodraga Živkovića –Sutjeska 1971-Bijeljina 1998. I ostavlja ubod koji je drugačiji od recimo žala Benhabib zbog Markovića ili mojeg ranijeg bijesa zbog ponašanja Karajlića. Nakon razmišljanja o tome određeno vrijeme, shvatio sam da se moje trajna nelagoda vraća na pitanje o navodnom antifašističkom naboju u  Živkovićevom radu  i generalno o relacijima između antifašizma, spomenika i političkih pokreta prije i nakon Jugoslavije.

Što je bilo karakteristično antifašističko za Živkovićev rad prije rata? Da li je prihvatanje nacionalizma od ljudi kao što su Marković ili Živković, stvar ekspeditivnosti, pohlepe ili neka iznenadna želja za moći i neobuzdanom bahatošću? Ili je trulež postajala cijelo vrijeme u socijalističkoj Jugoslaviji? Kakvo značenje danas ima antifašizam kad se suočimo s intelektualcima i umjetnicima koji su namjerno proželi  naslijeđe antifašizma u nacionalističke narative?

Trebalo mi je vremena da dođem do ovih pitanja, dijelom i zato što sam često imao jedan neodređen emotivan odnos u vezi sa jugoslovenskim antifašizmom  i njegovim spomenicima, koje nikad ranije nijesam propitivao. Ako bismo bili pošteni, dobar dio jugoslovenskog antifašizma od 1945-te, nije bio rezultat nekog dubokog ideološkog otkrića, već stvar učenja, porodične istorije, i djetinjstva prožetog komemoracijima partizanske borbe.

Kao dijete koje je odrastalo u Sarajevu 1980-tih, često sam se igrao “partizana i Njemaca”, modelu igre zasnovanom na bezbrojnim jugoslovenskim filmovima pucanja u kojima su na kraju nacisti umirali (zbog čega su djeca morala da tjeraju jedni drugi da nerado pristanu na mijenjanje uloga). U osnovnoj školi  išli smo na ekskurzije po herojskim partizanskim stazama. Kod kuće sam slušao različite priče, koje su i afiramisale jugoslovensku borbu i govorile o drugim događajima, često dijelove izbjegličkih priča iz Sandžaka i Hercegovine, koje nijesu pominjane u školi. Znao sam napamet “sedam ofanziva” (iako sam morao da ih google-am da bih osvježio sjećanje dok sam ovo pisao).

Kada smo išli u posjetu mojoj starijoj tetki u Prozoru, malom bosanskom gradu smještenom između planina, uvjek bismo proveli dan kod spomenika na Makljenu koji je postavljen u slavu partizanskog spašavanja oko 4000 ranjenih boraca,  od nadolazeće ofanzive sila osovine 1943. Umjetnik Boško Kućanski dizajnirao je spomenik, čija je izgradnja počela upravo u vrijeme kada sam se ja rodio 1977. Moja majka je čuvala fotografiju, možda četvorogodišnjeg mene, sa partizanskim šljemom i u crvenoj košulji ispred te monumentalne skulpture.

Kao dijete volio sam taj njegov zadivljujući opseg : moćnu betonsku šaku koja stoji prkosno između planina. Bilo je to fascinantno mjesto.

Spomenik na Makljenu više ne postoji.

Grupa ekstremista digla ga je u vazduh 2000. Iako počinioci, gotovo sigurno penzionisani paramilitarci sa ostacima eksploziva iz rata kod kuće, nikada nijesu uhvaćeni, njihova namjera je bila jasna: izbrisati sjećanje na prijeratno jugoslovensko društvo u cilju da se osnaži poratna etnička segregacija.

Ostali su samo ostaci tužne gomile željeza i betona. Stotine drugih spomenika iz jugoslovenke ere o antifašističkoj borbi doživjeli su sličan kraj napuštanja i destrukcije, i tu su posebno prednjačili hrvatski estremisti, željni da budu lideri rušenje tih mjesta širom Bosne i Hrvatske.

Mislim da je to dijelom razlog zašto sam nekad toliko volio spomenik na Sutjesci.

Iako sam zapamtio imena bitaka još kao dijete, tek kasnije, kada je moja porodica 1990-tih,  izašla iz rata u Bosni i došla u Ameriku, zapravo sam naučio o partizanskoj borbi, razumio je na nove i često izazovne načine. Volio sam činjenicu da je preživo ratove 1990-tih, za razliku od Makljena i drugih namjerno uništenih spomenika. Volio sam kako izgleda, a znam i mnoge druge Jugoslovene koji su na Sutjesci pronašli simboliku i estetiku koju su željeli ponovo suprostaviti navali raznih fašista nakon devedesetih.

Baš zato je danas još važnije trezveno pogledati na Sutijesku.

Sve od 1990-tih, srpski nacionalisti prisvojili su određeni dio simbolike antifašističke borbe kao što je Sutjeska –u njihovu širu priču o konkretno srpskim patnjama tokom oslobađanja, razvačeći je od XIX vijeka, preko dva svijetska rata pa sve do jugoslovenskih ratova 1990-tih.

U toj dekadi, kako ide nova priča, srpski nacionalistički paramilitarci “oslobodili” su velike dijelove od prijetnje koju je predstavljalo nesrpsko stanovništvo. To je kompleksan set prisvajanja narativa, jedan na koje su istori čari poput Olivere Milosavljević neprekidno upozoravali i o nečemu što se vrlo malo razmatralo izvan relativno malih krugova Jugoslovena koji su posmatrali tu uzurpaciju sa osjećanjima zaprepašćenja i nemoći od 1990-tih.

A od 1990-tih Živkovićev rad omogućio je novi umjetnički iskaz sa srpsko nacionalističko prisvajnje antifašističkog nasljeđa. Nekada vajar partizanskih bitaka,  Živković se okrenuo novim herojima nakon Jugoslvije, kreirajući 1992., bistu Petra Bojovića, srpskog kraljevskog generala kojeg su partizani ubili 1945.

Nove nagrade, kao ti srpski “oslobodilački ratovi 1912-1995” bili su slavljeni Živkovićevim dizajnom. Njegovi krstovima oblikovani radovi sada ukrašavaju postgenocidna mjesta širom Bosne –Brčko, Bijeljinu, Prijedor, Derventu, Modriču, Mrkonjić Grad – sa specijalnim fokusom na označavanje bosanskog rata kao priče o srpskoj patnji i “oslobađanju”.

Posljednjih godina, Miodrag Živković je dao podršku opštem zvuku ovog narativa – crtajući isprepletenu nit srpske državotvornosti od -Sutjeske do Bijeljine.

“Moji spomenici govore o našoj patnji, našoj borbi, i svemu što su naši ljudi doživjeli. Posvetio sam moje sklupture različitim istorijskim događajima , i jedna od prvih je bila (nacistička) egzekucija srpskih đaka u Kragujevcu (1941.) “ rekao je Živković na otvaranju izložbe o njegovim radovima u Banja Luci 2020.

Sam memorijalni kompleks Sutjeska predviđen je za redizajn kako bi se prilagodio ovoj interpretaciji. Srpska pravoslavna crkva će uskoro biti podignuta pored spomenika na Sutjesci da blagosilja komunističke relikte. Ta je obnova u skladu sa aktuelnim nacionalističkim prisvajanjima antifašizma kojim  uzimaju  dijelove partizanske borbe i preusmjeravaju je  kao primjere implicitnih etničkih žrtvovanja i herojstava.

Očigledan – i očigledno ispravan-odgovor na te napade i prisvajanja je da se odbrani i reafirmiše partizanska borba i sve što je predstavljala. Mi smo krenuli – i tako treba – da izvlačimo snagu iz prošlosti, ostajeći oprezni sa iskušenjima da idealizujemo ili zanemarimo njihove mane, brisanja i nepravde.

Ali nas naša šira prošlost takođe neumoljivo i nemilosrdno prisljava da priznamo činjenicu da niti jedna pobjeda nikada nije kompletna. Ako nešto kao antifašizam treba da postoji nakon jugoslovenskih ratova, mora biti mnogo više od gledanja na dostignuća iz prošlosti kao jedini izvor inspiracije.

Antifašizam nije spomenik. Nije jedinstvena tačka u svijetu koji se mijenja. Ako treba da ima značenje danas, antifašizam mora biti u stanju da govori o različitim iskustvima, da nas prisiljava i da gledamo u prošlost i da povezujemo sebe sa sadašnjošću i budućnošću, tražeći nove strategije simbole i saveznike.

Za nas izbjeglice u dijaspori raštrkane zbog fašizma u Jugoslaviji 1990-tih , to znači da gledamo i u naše stare i u naše nove domove i postavljamo pitanje- šta antifašizam može značiti danas?

Dok ovo pišem u Čikagu u ljeto 2020-te, dok pokret “Crni životi su važni “ (Black Lives Matter) traži da se konfrontira  i razbije temelj anti-crnih struktura u SAD-u, razmišljao sam o crnoj borbi za slobodu i dostojanstvo koja je prethodila fašizmu. Umjesto našeg Jugo-objašnjenja svijeta nakon Trampa (Trump), izgleda da bismo trebali bolje voditi bilješke o istorijama.

Nije li, među ostalima, Toni Morison (Morrison) bila ta koja je zadivljujućom jasnoćom označila neke dublje veze između rasizma i fašizma? Ona je 2009-te o jugoslovenskim ratovima 1990-tih pisala “pad komunuzma je kreirao buket novih ili obnovljenih nacija koje su mjerile svoju državnost  ‘čišćenjem’  zajednica”  kao globalno značajnoj premabuli ka “više i više nelogičnim ratnim talasima osmišljenim kao zahvat kontrole od strane lidera tih država. Zakoni ih ne mogu zaustaviti, niti bilo koji bog”.

Jugoslovenska i američka iskustva oko ovih veza nijesu ista. Oni se ne izdižu iz istih istorija i oni ne slijede iste strategije. Ja znam da ne postoji jedan univerzalni  antifašizam koji se uklapa na svakom mjestu na isti način. Ali i dalje ne mogu da ne mislim da ukoliko će antifašizam da bude živ u XXI stoljeću, izgledaće više kao antirasizam: dnevna vježba, navika rođena iz neophodnosti, jedna neprekidna borba koja traži nova povezivanja širom našeg svijeta.