Crna Gora u Drugome svjetskom ratu (I)

Povodom 80 godina od početka Drugoga svjetskog rata u Jugoslaviji istoričar Boban Batrićević pripremio je za Antenu M serijal tekstova o Crnoj Gori u tom najvažnijem događaju u XX vijeku.

Piše: Boban Batrićević 

„Aprilski rat“ i uspostava italijanske okupacije

Teški odnosi unutar Kraljevine Jugoslavije pokušavani su biti riješeni političkim kompromisima između Srba, Hrvata i Slovenaca koji su i formirali tu zemlju. Od 1939. do 1941. vlasti su nastojale izbjeći ulazak Jugoslavije u Drugi svjetski rat, koji je otpočeo napadom nacističke Njemačke na Poljsku.

Jugoslavija je bila pritisnuta sa svih strana, budući da je čitav njen komšiluk izuzev Grčke bio u nekoj vrsti savezništva sa silama Osovine. Trudeći se da nijednim svojim činom ne isprovocira Hitlerov gnjev, jugoslovenske vlasti polako su izlazile u susret njemačkim zahtjevima.

Zemlja se postepeno pretvarala u neslobodno i kontrolisano područje, bili su otvoreni logori za političke zarobljenike, a s jeseni 1940. godine u kraljevini su zavedene i antijevrejske mjere.

Spremajući svoje kampanje za 1941. godinu, Hitler je Jugoslaviji „ponudio“ulazak u Trojni pakt, pa je 25. marta jugoslovenski premijer Dragiša Cvetković u Beču potpisao taj sporazum. To će izazvati burna negodovanja u zemlji. Potpomognuta britanskom obavještajnom službom, grupa jugoslovenskih oficira predvođena Dušanom Simovićem izvršila je puč i smijenila vladu Dragiše Cvetkovića, potom ukinula namjesništvo kneza Pavla, ustanovljeno nakon ubistva kralja Aleksandra 1934. i na prijesto dovela sedamnaestogodišnjeg kralja Petra II Karađorđevića, te najavila izlazak Jugoslavije iz Trojnoga pakta.

S druge strane, komunisti i antifašistički raspoloženi rodoljubi organizovali su 27. marta velike demonstracije širom zemlje s parolom „bolje rat nego pakt, bolje grob nego rob“, od kojih je najmasovniji bio skup u Beogradu. Demonstranti su se okupili i u Podgorici.

Ljut zbog ovog poteza, Hitler je naredio napad na Jugoslaviju. Rat je bez najave počeo 6. aprila i kroz 11 dana Jugoslavija će kapitulirati. Ona će biti napadnuta iz više pravaca i od strane više Hitlerovih saveznika, u prvome redu Italije, Mađarske i Bugarske.

Za brzu kapitulaciju, pored tehničke i taktičke zastarjelosti jugoslovenske vojske, krivi su i unutrašnji međunacionalni antagonizmi.

Podjelom interesnih sfera između Hitlera i Musolinija, teritorija Crne Gore uglavnom će doći u domen italijanske kontrole.

Okupacione italijanske trupe ušle su u Crnu Goru 17. aprila. Italijani su imali plan kako da što bezbolnije okupiraju crnogorsku teritoriju. Vodeći se računicom i analizama svojih obavještajnih analitičara, Italijani su smatrali da je razočarenje srpskom politikom u Crnoj Gori izuzetno jako te da će obnova crnogorske monarhije pod fašističkim patronatom biti dočekana s oduševljenjem.

Situacija je bila mnogo drugačija. Administracija i oficirski kadar Kraljevine Jugoslavije te mnogi građanski političari nijesu bili antisrpski raspoloženi, crnogorskim komunistima nije padalo na pamet da sarađuju s jednom od sila Osovine, a Italijanima se jedino radovao dio vođstva i simpatizera Crnogorske stranke koji je računao da uz njihovu pomoć povrati državno pravni status prije 1918. godine. Italijanska propaganda predstavljala se kao oslobodilačka.

Pokrenuto je pisano glasilo koje je nosilo naziv starog crnogorskog lista „Glas Crnogorca“, u škole je uvedeno učenje crnogorske istorije i crnogorske književnosti, a prvi put nakon 1918. godine javno proslavljen je Đurđevdan, praznik porodičnog sveca-zaštitnika dinastije Petrović-Njegoš.

Cetinje je ubrzo nakon ulaska italijanskih trupa pośetio i italijanski kralj Vitorio Emanuele III, čija je žena kraljica Jelena Savojska bila kćerka posljednjeg crnogorskog kralja Nikole I Petrovića-Njegoša. Kako bi stekli što veći upliv među domicilnim stanovništvom, Italijani su zadržali jugoslovenske žandarme i finanse, a svoje simpatizere među Crnogorcima delegirali u jedno konsultativno tijelo koje nije imalo nekog posebnog uticaja.

Glavni čovjek zadužen za organizovanje okupacije, a time i proglašenje Crne Gore za „nezavisnu“ državu bio je grof Serafino Macolini (Serafino Mazzolini), koji se nalazio na čelu Civilnog komesarijata zaduženog za sprovođenje i održavanje vlasti u Crnoj Gori.

Zajedno sa simpatizerima italijanske politike iz redova Crnogorske stranke Macolini je planirao organizovanje Sabora na kojemu bi se izglasala nezavisna Crna Gora i na tron povratila dinastija Petrović-Njegoš.

Međutim, unuk kralja Nikole I, princ Mihailo nije želio da preko fašista dođe na vlast u Crnoj Gori, tako da se situacija s povratkom Petrovića iskomplikovala. (Interesantno je navesti da je Mihailo bio interniran, nakon čega je bio aktivan u francuskom pokretu otpora, zbog čega je kraj rata proveo u koncentracionom logoru.) Potom, ni sami predstavnici Crnogorske stranke nijesu bili jedinstveni po pitanju načina na koji će se Crna Gora osamostaliti, jer je Italija neke djelove Crne Gore amputirala i pripojila ih tzv. Velikoj Albaniji koja je bila pod talijanskim protektoratom, dok je Boku Kotorsku anektirala za sebe.

Frakcija koju je predvodio međuratni poslanik i advokat Sekula Drljević zalagala se za bezuslovno proglašenje nezavisnosti ionako krnje Crne Gore, dok je frakcija koju je predvodio dr Novica Radović, istaknuti crnogorski intelektualac i bivši višegodišnji politički robijaš iz vremena predratne Jugoslavije insistirala da se Crnoj Gori vrate djelovi pripojeni Albaniji i uz to još i više proširi.

U partiji je postojala i treća frakcija, mada je njena snaga bila veoma slaba, a predvodio ju je Savo Vuletić, koji nije bio protivnik postojanja Kraljevine Jugoslavije, ali uređene na federalnom nivou. Iako je italijanski režim bio jedan od najblažih u Evropi toga doba, nezadovoljstvo među Crnogorcima je postepeno raslo.

Novija italijanska istoriografija (Federico Godi) nalazi razloge nezadovoljstva u otcjepljenju djelova Crne Gore i davanju na upravu Velikoj Albaniji, što je imalo i direktne ekonomske posljedice budući da je ulcinjska solana, možda i najvažniji privredni objekat, ostala van Crne Gore.

To je dovelo do nestašice soli što je i te kako ugrozilo funkcionisanje kompletne ekonomije društva, koja se umnogome oslanjala na stočarstvo. Svemu tome treba dodati i veliko opterećenje kad je u pitanju prehrana, budući da je u Crnu Goru nakon kapitulacije Jugoslavije nagrnuo veliki broj izbjeglica iz svih krajeva Jugoslavije, naročito iz Bosne, Srbija i Kosova.

Da situacija po Italijane bude još komplikovanija, učinio je jedan bizaran slučaj.

Prilikom bjekstva jugoslovenske vlade u egzil, nakon kapitulacije, preko aerodroma u Nikšiću, dio novca Narodne banke Jugoslavije koji nije mogao stati u avione zapaljen je i ostavljen da sagori u jednoj pećini kraj Nikšića. Kako novac nije uspio sagorjeti, veliki broj građana pohrlio je po novac, što je dovelo do inflacije. Uza sve to, od 22. juna 1941. godine nacistička Njemačka će s preko 3 miliona vojnika napasti Sovjetski Savez, što će alarmirati KPJ da otpočne pripreme za opštenarodni ustanak u Jugoslaviji.

Macolini je odlučio da Sabor koji će proglasiti „nezavisnu“ Crnu Goru zasijeda na Petrovdan 12. jula, što je datum s velikom tradicijom u crnogorskoj povijesti na koji su se tokom mnogih vjekova na dogovor skupljala crnogorska plemena.

Neki od prvaka Crnogorske stranke, poput Novice Radovića, nijesu došli na zasijedanje, a Saboru nijesu prisustvovale ni neke važne ličnosti procrnogorske orijentacije, poput generala Krsta Popovića, crnogorskoga junaka iz Prvoga svjetskog rata i jednog od protivnika dinastije Karađorđević prilikom prisajedinjenja Crne Gore Srbiji 1918. godine.

Sabor se sastao 12. jula 1941. i tada je proglašena „nezavisna“ država Crna Gora pod patronatom fašističke Italije.

Provizorna država s provizornom vladom nije bila ništa drugo do obična kolaborantska tvorevina skrpljena tako da što manje italijanskih vojnika održava okupaciju. Među Crnogorcima koji su prihvatili saradnju s Italijanima uglavnom su bile starije osobe, istaknute ličnosti iz vremena kralja Nikole, traumatizirane odnosom Srbije prema Crnoj Gori 1918. godine.

Ova kvislinška tvorevina živjela je samo jedan dan. Śutradan, 13. jula, predvođen komunističkom partijom, crnogorski narod digao se na ustanak protiv okupatora.