Samo liberalni nacionalizam može poraziti krajnju desnicu

Uvjereni da nacionalizam pripada prošlosti, liberali su se u velikoj mjeri odrekli pozivanja na kulturni identitet, ostavljajući prazan prostor koji su popunili politički preduzetnici krajnje desnice. Da bi se suprotstavili isključivom nacionalizmu, liberali moraju oblikovati objedinjeni credo koji će obnoviti osjećaj zajedničke sudbine.

Piše: Filip Milačić

Krajnja desnica se pojavila kao najdinamičnija politička snaga u mnogim državama širom svijeta, djelimično zato što desničarski populisti vješto sebe predstavljaju kao zaštitnike ugroženog nacionalnog identiteta i suvereniteta.

Najupadljiviji primjer je predsjednik SAD Donald Tramp. Ubrzo po stupanju na dužnost, tvrdio je da je njegova „dužnost kao predsjednika“ da zaštiti Amerikance od „navale ilegalnih migranata i droge koja se sliva preko naših granica“, predstavljajući svoju imigracionu i trgovinsku politiku kao vid nacionalnog spasenja.

I drugi desničarski lideri – poput mađarskog premijera Viktora Orbana, indijskog premijera Narendre Modija, turskog predsjednika Redžepa Tajipa Erdogana, kao i istaknutih političkih figura poput Najdžela Faraža u Ujedinjenom Kraljevstvu i Marin Le Pen u Francuskoj – oslanjaju se na slične nacionalističke i ksenofobne narative.

Liberalne elite, koje već dugo odbacuju nacionalizam, takvu retoriku uglavnom smatraju nazadnom. Posebno na Zapadu, nacionalizam je izgubio legitimitet nakon Drugog svjetskog rata, a pozivanje na nacionalni identitet široko je napušteno u korist naglašavanja individualne autonomije.

Ipak, istraživanja dosljedno pokazuju da nacionalna pripadnost i dalje oblikuje identitet većine ljudi. Iako to može zvučati paradoksalno, savremeni svijet je organizovan oko nacionalnih država, pa je nacionalni identitet u neku ruku neizbježan. Studije takođe nalaze da pripadanje velikoj zajednici pomaže ljudima da lakše razumiju svijet, pozicioniraju sebe u njemu, podiže im samopouzdanje i smanjuje rizik od društvene izolacije.

Refleksno liberalno odbacivanje nacionalnog identiteta nije učinilo taj identitet manje važnim. Umjesto toga, stvorilo je vakuum koji su politički preduzetnici brzo popunili. U nedostatku uvjerljive liberalne predstave o tome ko smo, mnogi su se vratili tradicionalnim – i često isključivim – oblicima identiteta poput etničke pripadnosti, rase i religije. Lideri krajnje desnice su potom takvu politiku identiteta koristili da podstiču strah od migranata, navodno neasimilabilnih manjina i nadnacionalnih institucija koje navodno nameću neželjene zakone.

Prečesto su progresivci ignorisali ova strahovanja ili ih tretirali kao probleme koji se mogu riješiti tehnokratskim pristupom, ne shvatajući koliko su snažno povezani sa kulturnim identitetom birača. Zato i nije iznenađenje da su političke scene mnogih zemalja danas obilježene usponom krajnje desnice i liberalnim establišmentom koji se bori da povrati stabilnost.

Da bi se suprotstavili isključivom nacionalizmu i stalnom širenju straha, liberali moraju izgraditi objedinjeni politički i kulturni narativ. Ali na kojim idealima takav credo treba da počiva? Iako je naglašavanje zajedničkih vrijednosti važno, ustavni patriotizam sam po sebi je previše apstraktan da bi pružio stvarnu društvenu koheziju. Uska usmjerenost na dobro upravljanje takođe nosi rizik, jer čak i uspješno vođeni sistemi mogu posrnuti.

Za razvoj trajnog političkog uvjerenja neophodna su tri kriterijuma. Prvo, mora imati snažno emocionalno jezgro. Njegova konkretna forma će se vjerovatno razlikovati od zemlje do zemlje, ali emocija je neizostavna.

Zapadni progresivci mogu potražiti inspiraciju u protestnom pokretu koji je zahvatio Izrael 2023. godine. Na masovnim skupovima širom zemlje, patriotski demonstranti sebe su predstavljali kao istinske branitelje izraelskog identiteta, optužujući premijera Benjamina Netanijahua da pokušava nametnuti autoritarni model koji se kosi sa demokratskim i jevrejskim karakterom države opisanom u Deklaraciji nezavisnosti.

Slična dinamika desila se u Poljskoj. Uoči parlamentarnih izbora 2023, opozicione partije su članstvo u EU predstavile kao ključni dio zapadnog identiteta zemlje, upozoravajući da autoritarni zaokret tada vladajuće stranke Pravo i Pravda (PiS) taj status dovodi u pitanje.

Brazilsko iskustvo pokazuje da kontranarativi mogu nastati i pod uticajem spoljnog pritiska. Kao odgovor na Trampove napade na brazilsku suverenost, predsjednik Luiz Inacio Lula da Silva je promovisao sliku nezavisnog, pluralističkog Brazila, predstavljajući svoje protivnike s krajnje desnice – posebno bivšeg predsjednika Žaira Bolsonara – kao pretjerano sklone američkim interesima.

Uspješan liberalno-nacionalni narativ mora biti istinski inkluzivan, sposoban da mobiliše široku koaliciju birača povezujući različite demografske, društvene i klasne grupe. Kako je Lula rekao, zemlja „pripada vojnicima, nastavnicima, doktorima, zubarima, advokatima, prodavcima hot-dogova, malim i srednjim preduzetnicima“.

Najzad, pošto ljudi prirodno teže pripadanju, svaki efikasan politički narativ mora podsticati osjećaj zajednice i zajedničke sudbine. To podrazumijeva ponovno preuzimanje nacionalnih simbola koje je krajnja desnica prisvojila i ispunjavanje tih simbola demokratskim vrijednostima. Nedavna pobjeda Roba Jetena nad liderom krajnje desnice Gertom Vildersom na parlamentarnim izborima u Nizozemskoj – u kojoj je važnu ulogu imalo njegovo strateško korišćenje nacionalnih simbola – predstavlja koristan primjer. Građanske inicijative i opozicione partije u Izraelu, Poljskoj i Brazilu takođe su učinile nacionalne zastave centralnim elementom svojih kampanja.

Ali liberalni nacionalizam ne bi trebalo da se oslanja na jednu priču; on treba da raste iz više narativa koji se međusobno podržavaju i izražavaju zajedničku građansku viziju. Suština nije pridobiti tvrde ksenofobe – cilj je doprijeti do umjerenih i konzervativnih birača koji duboko vole svoje zemlje i ponekad podržavaju neliberalne lidere zbog straha. U današnjem polarizovanom političkom okruženju, čak i male promjene u javnom mnjenju mogu odlučiti hoće li budućnost pripasti autoritarnim snagama ili onima koji su posvećeni otvorenim, demokratskim društvima.

----------

Autor je viši istraživač u kancelariji „Demokratija budućnosti” Fondacije Fridrih Ebert, gostujući profesor na Srednjoevropskom univerzitetu u Beču i istraživački saradnik u Institutu za demokratiju Srednjoevropskog univerziteta u Budimpešti.