Stotinu dana eskaliranja da bi se deeskaliralo

Za Antenu M piše: Ana Nives Radović

Funkciju predsjednika Sjedinjenih Američkih Država najviše su u prošlosti transformisali oni koji su je obavljali u vremenu velikih kriza – Abraham Linkoln tokom građanskog rata, Teodor Ruzvelt uoči globalnih sukoba, Džordž V. Buš za vrijeme terorističkih napada i, koliko god svaki od ovih pristupa bio jedinstven, ipak je moguće povući paralele u načinima osnaživanja te uloge u kriznim vremenima.

Pristup Donalda Trampa, posebno u drugom mandatu, od čijeg početka je danas tačno 100 dana jedinstven je, jer njegovo širenje predsjedničke moći ne nastaje kao odgovor na nacionalnu opasnost, već kao redefinisanje države, s energijom revolucionara i fokusom čovjeka koji nije opterećen tradicijom američkog institucionalizma. Njegovi postupci mnogo više podsjećaju na taktike autoritarnih lidera poput Viktora Orbana u Mađarskoj i Redžepa Tajipa Erdogana u Turskoj, koji su došli na vlast putem izbora, ali su potom oslabili demokratske institucije kako bi učvrstili sopstvenu moć.

Njegovi prethodnici nastojali su da izgrade konsenzus ili makar prihvatanje, dok Trampov drugi mandat već sada otkriva teoriju vladavine zasnovanu na direktnom izražavanju izvršne volje u kojoj on ne djeluje kao čuvar institucija, već kao neko ko im se suprotstavlja jer u njima vidi duboko ukorijenjeni otpor volji naroda koju smatra da jedinstveno predstavlja. Njegova politika nije politika pregovaranja, već konfrontacije, koja manje podsjeća na bilo koji prethodni američki primjer, a više na radikalna restrukturiranja viđena u nestabilnim državama.

Za kratko vrijeme to se najviše vidjelo u ekonomskom programu, odnosno dinamici njegovog sprovođenja, u kojem , umjesto da slijedi oprezno balansiranje inflacije, zaposlenosti i rasta koje je bilo obilježje poslijeratnog američkog konsenzusa, Trampova administracija je pokrenula agresivan program ekonomskih intervencija, protekcionizma i fiskalne ekspanzije. Carine, koje su ključne za njegovu platformu, nijesu samo alati pregovaranja, već instrumenti ekonomske borbe, jer podižu cijene na domaćem tržištu, dok narušavaju efikasnost koju je globalna integracija donijela američkom poslijeratnom blagostanju.

Oživljavajući doktrinu „eskaliraj da bi deeskalirao“ sa još većom žestinom, Tramp je pokrenuo novi talas carina protiv Kine, Evrope, pa čak i protiv Kanade i Meksika, ustrijemivši se ne samo na robu, već na povjerenje u svjetski finansijski sistem. Tržišta su uzdrmana, diplomate zabrinute, rukovodioci globalnih kompanija najavljuju novu eru nestabilnosti. Tramp računa da će prijetnja produženom ekonomskom patnjom natjerati protivnike da se vrate za pregovarački sto pod američkim uslovima, što je rizik star koliko i njegov politički uspon, sada u rasponu od kineskih fabrika do njemačkih banaka. Za Trampa, poremećaj nije nuspojava diplomatije. Za njega to jeste diplomatija.

Na drugoj strani prijetnje nezavisnosti Federalnih rezervi pokazuju jednako dubok raskid sa ustaljenom ekonomskom doktrinom. Još od donošenja Zakona o Federalnim rezervama iz 1913. godine, a naročito kasnije u postvolkerovskom vremenu, američka monetarna politika zasnovana je na odvojenosti odluka o kamatnim stopama od političkih ciklusa. Trampov napad na ovaj princip iskazan kroz prijetnju da će smijeniti Džeroma Pauela i zamijeniti ga nekim poslušnim znak je da se stari okvir povjerenja između tržišta i države razbija, dok na njegovom mjestu nastaje sistem u kojem politička lojalnost nadmašuje tehničku kompetenciju, sa dubokim posljedicama po stopu inflacije i vrijednost dolara.

Smanjenje broja zaposlenih u administraciji kroz DOGE program i napadi na univerzitete otkrivaju mnogo složeniji filozofski zaokret: okretanje protiv samog pojma institucionalnog znanja. Dok je progresivna država bila izgrađena na profesionalizaciji javne administracije i naučnoj ekspertizi, Trampov model je obrazac agresivne dekonstrukcije. Oštrim smanjenjem finansiranja istraživanja na univerzitetima i smanjenjem kapaciteta savezne vlade da upravlja osnovnim programima, Tramp ne samo da smanjuje državu, već pokušava da raskine vezu između javne vlasti i specijalizovanog znanja.

Uspon SAD do pozicije najmoćnije zemlje svijeta nakon Drugog svjetskog rata bio je djelimično zasnovan na međusobnoj povezanosti vlade, akademske zajednice i privatnog sektora, složenog ekosistema inovacija, regulacije i proizvodnje. Prvih 100 dana drugog Trampovog mandata pokazalo je da on cilja u srž ovog sistema, sa posljedicama koje neće biti ograničene na jedan budžetski ciklus ili izbore, jer ovo nije samo razgradnja određenih politika, već razgradnja arhitekture koja je održavala američku globalnu moć.

Za to vrijeme oštra imigraciona politika, uz masovne deportacije na pomolu, prijeti da ugrozi demografski motor koji je pokretao američku ekonomsku dinamiku više od dva vijeka. Za razliku od ranijih talasa nativizma, Trampova imigraciona politika se sprovodi u trenutku kada prirodni priraštaj među domaćim stanovništvom više nije dovoljan da održi rast radne snage, dok se istovremeno na svjetskoj sceni zaoštrava borba za kvalifikovane i nekvalifikovane radnike, pa na taj način administracija svjesno smanjuje budući potencijal rasta SAD u trenutku kada globalno starenje stanovništva čini imigraciju važnijom nego ikad.

Zajednička nit svih ovih inicijativa, od ekonomskog nacionalizma, preko administrativnog razgrađivanja, do sužavanja imigracije, je odbacivanje kompleksnosti. Trampov projekat zasniva se na moralnoj ekonomiji lojalnosti i neprijateljstva, a ne na empirijskom vrednovanju rezultata politike, poput igre sa nultom sumom, u kojoj se svaki kompromis doživljava kao poraz, a svaki protivnik kao neprijatelj kojeg treba uništiti.

Zbog toga Trampovih prvih stotinu dana ne samo da ne liči na djelovanje tradicionalne predsjedničke administracije, već ni na upravljanje uopšte, njegova uloga više podsjeća na nešto svojstveno opozicionaru, nekoga ko se bori protiv establišmenta i mobiliše bijes građana protiv elita, dok ujedno nameće ekonomske mjere bez obzira na to da li one ugrožavaju sistemsku stabilnost. Rizici takvog pristupa su dobro poznati. Početno ushićenje prerasta u administrativni kolaps, ekonomsku disfunkciju, a u mnogim istorijskim slučajevima i u trajnu autoritarnu vladavinu.

Neposredne ekonomske posljedice su već vidljive. Stvaraju se preduslovi za nove inflatorne pritiske, dug se ubrzano povećava, a strani kapital, koji je dugo bio saveznik američke moći, se povlači. Ekonomska šteta ipak nije najopasnija, još dublja šteta je strukturna, koja se odnosi na gubitak povjerenja u predvidljivost SAD, njihovih institucija i neprikosnovenog liderstva u globalnoj ekonomiji.
Izazov koji je zbog ovoga pred cijelim svijetom nije samo ni politički, ni ekonomski.

Ako nas prošli primjeri ičemu uče, od propasti Vajmarske Republike do raspada poslijeratnih demokratija u Latinskoj Americi, to je da rušenje institucionalnih zaštitnih mehanizama u ime jačanja političke moći dovodi do sistema koji nijesu ni slobodni, ni prosperitetni. Trampovih 100 dana ne predstavlja samo agresivno sprovođenje politika unutar američkog okvira, već početnu fazu stvarne promjene režima; ne formalno proglašene, nego sprovedene kroz postepeno rasturanje normi, struktura i ekonomskih temelja koji su nosili američki poredak gotovo cijeli vijek.

----------

Inicijalna verzija ovog članka dio je autorkinog serijala "Greenbacks & Groundbreakers" i dostupna je OVDJE.