Evropski akt o vještačkoj inteligenciji između inovacija i trke s vremenom

Evropska unija se priprema da sprovede prvi sveobuhvatni zakon o vještačkoj inteligenciji na svijetu, otvarajući pitanje može li regulativa držati korak s inovacijama ili treba da zaustavi sat kako bi se spriječio sistemski kolaps.

Piše: Ana Nives Radović

Zakon o vještačkoj inteligenciji, glavni okvir EU za upravljanje razvojem i primjenom AI tehnologije, zamišljen je ne samo kao regionalna inicijativa, već i kao globalni standard, a budući da je zasnovan na temeljnim evropskim vrijednostima poput transparentnosti, ljudskog nadzora i odgovornosti, privukao je pažnju širom svijeta. Ipak, kako se približavaju rokovi za početak njegove primjene, a ključni mehanizmi i dalje nijesu dovršeni, pozivi da se proces privremeno zaustavi, dopire kako iz korporativnih sala, tako i iz nacionalnih prijestonica.

Regulatorni eksperiment

Kad je Evropska komisija prvi put predstavila Zakon o AI 2021. godine, a potom ga formalno usvojila 2024, ocijenjen je kao vizionarski odgovor na neizvjesnu tehnološku budućnost, jer klasifikuje AI sisteme prema stepenu rizika, od neprihvatljivog do minimalnog, i uvodi stroge obaveze za sisteme sa velikim uticajem.

Suština zakona je da ublaži društvene rizike koje AI može da izazove u ključnim oblastima kao što su zapošljavanje, zdravstvo, obrazovanje, finansije, bezbjednost i druge. Sistemi koji odlučuju o tome ko će dobiti posao, kredit ili medicinsku dijagnozu moraće da prođu strogu provjeru i da imaju jasno porijeklo i ocjenu rizika prije nego što se nađu na tržištu.

Pritisak industrije i država članica

Posljednjih nedjelja, sve širi krug aktera apeluje na Komisiju da makar privremeno odloži primjenu zakona, a više od 40 direktora velikih evropskih firmi, uključujući ASML, Siemens, Mistral i Philips, zvanično je zatražilo da se regulatorni „sat“ zaustavi na dvije godine, uz obrazloženje da operativna pripremljenost nije postignuta i da pravna tumačenja ostaju nejasna.

Njihove stavove dijele i neke članice EU, pa je tako premijer Švedske, Ulf Kristeršon, postao prvi evropski lider koji je javno zatražio regulatornu pauzu, ocjenjujući AI zakon kao „zbunjujuć i nepraktičan“ bez zajedničkih tehničkih standarda. Češka i Španija takođe podržavaju potrebu za usklađivanjem napora na nacionalnom nivou, iako Madrid ne ide toliko daleko da traži punu obustavu.

Problem nije toliko u samom zakonu, već i u infrastrukturnoj spremnosti za njegovo sprovođenje: tehnički standardi su još u nacrtu, nadzorna tijela u mnogim zemljama nijesu imenovana, a ključni dokument, Kodeks dobre prakse za GPAI, koji je trebalo da bude gotov u maju, odložen je za kraj 2025.

Za brojne firme, upravo je ovaj kodeks oslonac praktične primjene AI zakona, jer je zamišljen kao skup dobrovoljnih, ali presudnih smjernica za transparentnost, kvalitet i pouzdanost u razvoju i primjeni GPAI sistema.

Sada njegovo odsustvo stvara regulatornu prazninu, jer se bez jasnog okvira firme teško snalaze u procesu usklađivanja sa zakonom. Kompanije među kojima su Alphabeti Meta, ali i evropske firme poput Mistrala, izrazile su zabrinutost povodom puštanja AI modela u rad bez jasnih pravila.

Komisija, sa svoje strane, tvrdi da će Kodeks uskoro biti dovršen, te da očekuje da firme počnu da ga dobrovoljno potpisuju do kraja godine, navodeći da, iako pravila postaju pravno obavezujuća 2. avgusta 2025, primjena novih GPAI modela počeće tek godinu kasnije, dok postojeći modeli imaju rok do avgusta 2027. iako kritičari sve glasnije upozoravaju da fazna primjena ne rješava aktuelnu pravnu nesigurnost.

Povjerenje javnosti 

Civilni sektor je takođe digao glas, pa je više od 50 udruženja, među kojima su Evropska organizacija potrošača (BEUC) i Access Now, poslalo zajedničko pismo komesarki Heni Virkunen, protiveći se bilo kakvom odlaganju i tvrdeći da bi pauza, makar bila predstavljena kao „tehničko usklađivanje“, potkopala temeljne zaštitne mehanizme zakona.

Upozoravaju da bi deregulacija pod izgovorom administrativne efikasnosti narušila povjerenje građana. „Pravila EU su zasnovana na principima, ne na pogodnosti“, navodi se u pismu. „Pojednostavljenje ne smije značiti razgradnju teško izdejstvovane zaštite“.

Upozorava se i da bi ponovno otvaranje zakonskog teksta narušilo politički konsenzus i omogućilo lobistima iz industrije da oslabe ključne odredbe.

Evropski pristup regulaciji AI u oštrom je kontrastu sa Sjedinjenim Američkim Državama, gdje i dalje dominira filozofija potpune slobode inovacija. Predsjednik SAD Donald Tramp izdao je izvršni nalog „Uklanjanje prepreka američkom liderstvu u AI“, kojom je ukinuo prethodne zahtjeve za bezbjednosni nadzor i naložio institucijama da izbjegavaju propise koji bi mogli „kočiti inovacije“.

Iako je američki Senat nedavno odbacio prijedlog o desetogodišnjoj zabrani regulacije AI na nivou saveznih država, Vašington i dalje njeguje blag nadzor na nacionalnom nivou, pa upravo ta razlika postavlja pitanje može li Evropa sebi priuštiti da bude regulatorni lider ako time rizikuje tehnološko zaostajanje.

Pristalice zakona tvrde da regulacija i inovacije nijesu suprotstavljeni ciljevi, međutim, način i tempo njegove primjene odlučiće hoće li Evropa poslužiti kao globalni uzor ili kao upozorenje.

Pauzirati, prilagoditi se ili nastaviti dalje

Prostor za manevrisanje se sužava. Najrealnija opcija o kojoj se raspravlja je ciljano odađanje – zadržavanje zabrana koje su stupile na snagu u februaru 2025, ali i produžavanje rokova za GPAI i AI sisteme visokog rizika za 12 do 24 mjeseca, što bi omogućilo dodatno vrijeme za dovršavanje standarda, postavljanje nadzornih tijela i stabilizaciju regulatornog okvira, no i to nosi rizike. Odlaganje bez konkretnog napretka izgledalo bi kao popuštanje pod pritiskom industrije. S druge strane, ubrzana primjena bez odgovarajuće podrške mogla bi da uguši manje učesnike i dodatno fragmentiše tržište EU.

Ipak, Komisija mora da obezbijedi da svaka izmjena bude propraćena vidljivim i mjerljivim rezultatima, od zapošljavanja AI inspektora, preko objavljivanja standarda, do jačanja nacionalnih regulatora, jer ono što slijedi neće oblikovati samo digitalnu budućnost Evrope, već i način na koji će svijet ubuduće upravljati vještačkom inteligencijom.