Tito, prvi put među Crnogorcima: Protiv velikosrpskih agenata (1940)

Priredio: Vladimir Jovanović

Početkom 1980. godine, dok je Tito u kliničko-bolničkom centru u Ljubljani ležao u samrtničkoj postelji, Milovan Đilas se priśećao kako im je potonji lider druge Jugoslavije — uskom krugu najbližih sardnika — pripovijedao o crnogorskome porijeklu njegove famlije iz Zagorja, na śeverozapadu Hrvatske. 

„Po porodičnim predanjima”, pisao je Đilas, „Titovi zagorski Brozi su se doselili — vjerovatno u XVI vijeku — s dalmatinsko-bosanske granice. A na tu granicu su — po Titovom suzdržanom kazivanju — dobježali iz Crne Gore, iz plemena Kuča” („Druženje s Titom”, London, 1980, 20)… 

Ne možemo pouzdano znati je li prapostojbina, davni rodni kraj njegovih pređa Titu bio na umu kad je iźutra 5. avgusta 1940. avionskim letom iz Beograda doputovao u Podgoricu, te narednih dana, do 11. avgusta te godine, boravio, prvi put, u Crnoj Gori. 

Još nezahvalnije je pretpostaviti kako bi se istorija na ovim prostorima odigrala da u Moskvi — u jesen 1939. — Tito nije preživio potpunu, smrtnu neizvjesnost arbitriranja pred Kominternom u njegovom sporu s jednim vatrenim Crnogorcem: PETKOM MILETIĆEM. Obojica su pretendovali na funkciju generalnoga sekretara u Kraljevini Jugoslavije zabranjene Komunističke partije (KPJ).

Petko, rodom iz Rovaca, 1921-1924. jedan iz grupe marksista-komita Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore, živa je legenda komunističkoga pokreta koji je, teško mučen, prošao golgote srpskih zatvora. O njemu su 1930-ih pjevali pjesme, a jedna internacionalna jedinica u španskom građanskom ratu nosi njegovo ime. 

Miletićev crnogorski sljedbenik bio je i Đilas, sve dok ga Tito — tada v.d. generalnoga sekretara KPJ — nije kooptirao u ilegalni partijski vrh. Godine 1938, dok je Petko još na robiji u kaznionici Sremska Mitrovica, i u kojoj nasuprot Titu ima podršku većine od oko 200 tu zatočenih najtvrdokornijih komunista Jugoslavije, „dolazi u Crnu Goru drug Đilas, kao delegat Centralnoga komiteta KPJ, koji je mnogo doprinio i pomogao Partiji u Crnoj Gori da uvidi zločinački i izdajnički rad Petka Miletića”, priśećao se Blažo Jovanović. 

„Odmah poslije toga smijenjeno je dotadašnje rukovodstvo [KPJ u Crnoj Gori, prim], koje je, uglavnom, bilo pod uticajem izdajnika Petka Miletića. Od tada je borba sa frakcionašima u Partiji u Crnoj Gori odlučno vođena i oni su onemogućeni u svom uticaju na Partiju“, ali je i nakon toga postojao „izvjesni uticaj Petka Miletića na pojedine članove Partije” („Izabrani radovi: Organizacija i razvoj SK Crne Gore“, II, Titograd, 1983, 68). 

Po izdržavanju robije, sredinom 1939, Miletić bježi u SSSR. I tamo ga je stigla zla sudbina, jer je, u razmjeni međusobnih optužbi o izdaji i otpadništvu od komunizma, Tito imao jače lobiste u Kominterni. Ulog u toj njihovoj borbi za partijsko liderstvo bila je doslovno — glava. Petko je u SSSR-u, kako se vjeruje, par godina docnije pogubljen: do danas mu se groba ne zna.  

O sudbini Petka Miletića se 5. avgusta 1940, uostalom ni zadugo poslije toga, nije znalo ništa u Crnoj Gori. Tito je, tog dana, iz Podgorice otputovao u automobilu za Žabljak, a dodijeljeni su mu za pratnju tjelohranitelj Periša Vujošević, Lidija Jovanović i šofer Njako Šaranović. 

Śutradan je za njega u žabljački hotel „Durmitor” došao Ivan Milutinović, član Centralnoga komiteta; i otišli su u Bare Žugića, u kuću starog crnogorskog ratnika Miće Žugića — da održe Osmu konferenciju KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak, Kosovo i Metohiju. 

Bare Žugića su oko 13,5 km jugoistočno od Žabljaka, na 1.416 metara nadmorske visine. Tu je 300 evidentiranih stećaka, a u obližnjim Novakovićima je lokalitet Grčko groblje, sa još pedesetak stećaka — svjedočanstva o arhiporijeklu ove naseobine.

U Barama Žugića Tito je s crnogorskim saradnicima konferenisao tri dana, 7-9. avgusta 1940. godine. Ukupno prisutnih: - 35, od čega, liše Tita, 21 izabranih delegata, 12 onih koji su došli po partijskoj funkciji, jedan posmatrač. Izgleda da od tada uticajnih crnogorskih komunista tamo nijesu bili Đilas i Svetozar-Tempo Vukmanović. 

Pribilježeno je da su podnijeti ovi referati: Politički — Blažo Jovanović; Organizacioni — Krsto Popivoda; O sindikatima — Božo Ljumović; O selu — Ivan Milutinović; O SKOJ-u — Budo Tomović; O radu među ženama — Branko-Kađa Petričević. Prema zvaničnoj verziji, „nakon referata vođena je veoma živa diskusija, u radu konferencije aktivno je učestvovao i Tito, a njegovo prisustvo bilo je od velikog značaja, kako za odluke konferencije tako i za objašnjenja nekih pitanja iz rada KPJ”. 

Donijeta je Rezolucija Osme partijske konferencije. Njemačka i SSSR tada imaju pakt o nenapadanju, zajedno su 1939. raskomadali Poljsku. Njemci su okupirali niz zemalja (Francusku, države Beneluksa, Norvešku, Dansku, Čehoslovačku, Austriju), na drugoj strani i Rusi su okupirali Estoniju, Litvaniju, Letnoniju, dijelove Finske i Rumunije.

Rezolucijom iz Bara Žugića se, u skladu s linijom Kominterne, „osuđuje zločinačka ratna huškačka politika francuskih i engleskih imperijalista; imala je za posljedicu da ne samo nekoliko malih država izgube nezavisnost nego da je i francuski narod porobljen od njemačkih i italijanskih osvajača kao i svoje vlastite najreakcionarnije buržoazije na čelu s Petenom”. 

Na vlasti u Jugoslaviji bila je jedna od srpsko-hrvatsko-slovenačkih koalicija, koju predvode Dragiša Cvetković, Vladko Maček i pop Korošec. „Težnje njemačkoga i italijanskoga imperijalizma postaju sve veće prema balkanskim i podunavskim zemljama”, stoji u Rezoluciji i s tim u vezi se osuđuje „dvolična politika tzv. neutralnosti vlade Cvetković-Maček-Korošec, kao i njezina neiskrena politika prema SSSR-u, kojom se uporno odupire narodnim željama da sklopi pakt o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom”.

„Vlada Cvetković-Maček-Korošec jeste vlada NACIONALNOGA UGNJETAVANJA CRNOGORSKOGA, arnautskoga, makedonskoga i drugih naroda Jugoslavije”, navodi se u Rezoluciji. 

Pred ogrankom crnogorskih komunista se, između ostalih, postavlja zadatak „neumorne borbe za slobodu i ravnopravnost svih ugnjetenih naroda”, a taj i druge „zadatke partijska organizacija može ostvariti: u borbi protiv imperijalističkoga rata, protiv buržoaskih VELIKOSRPSKIH AGENATA”. 

Osuđuju se, brutalnim kominternovskim frazama Petko Miletić, te braća Ćufke na Cetinju: Kosto, 1913. jedan od utemeljivača FK Lovćen, i Aleksa — pekari — među najstarijim su crnogorskim komunistima. Oni su 1945. rehabilitovani, ali se 1948. izjasnili za Rezoluciju Informbiroa, obojica zatočeni na Golom otoku; tu je Aleksa umro. 

„Treba odlučno i do kraja raskrinkati pred masama cjepače radničkoga pokreta”, piše u Rezoluciji 1940. iz Bara Žugića, „na Cetinju, braću Ćufke i njihovog pomagača Đura Pavićevića, koji su izbačeni iz partije kao izdajnici i neprijatelji radničke klase, kao i neprijateljske ortake šestojanuarskog i antipartijskog tipa PETKA MILETIĆA”. 

U odjeljku „tehnika i propaganda”, crnogorski komunisti preuzeli su Rezolucijom obavezu da „popularno izrade” i „BROŠURU O NACIONALNOM PITANJU U CRNOJ GORI”. Dodaje se, „potrebno je objasniti najširim masama buržoaski smisao partija koje se izdaju kao ‘narodne’, ‘demokratske’ i ‘seljačke’, a naročito federalističke stranke [Crngorske federalističke stranke, prim]”. 

„Potrebno je obezbijediti brzu i svestranu pomoć žrtvama bijeloga terora”, stoji u zaključku Rezolucije o unutrašnjoj politici borbe protiv režima Jugoslavije. „Zahtjevi: - za oslobođenje i povratak naših španskih dobrovoljaca iz logora francuskih imperijalista; - za amnestiju svih političkih i vojnih osuđenika; - za ukidanje Suda za zaštitu države i prijekog vojnog suda i raspuštanje koncentracionih logora”. 

„Ovi se zahtjevi moraju postaviti prilikom svih akcija. U borbi prtiv bijeloga terora treba angažovati što šire narodne slojeve. – Borba protiv skupoće ratnih lihvara. – Borba za oslonac na Sovjetski Savez. – Ostvarenje pakta o uzajamnoj pomoći” (up. „Istorijski zapisi”, 2, 1959, Titograd, 262-268). 

U Barama Žugića izabran je novi komitet KPJ za Crnu Goru, opet na čelu s Božom Ljumovićem. Takođe, određeno je da Ljumović, te Vido Uskoković, Dušan Korać, Nikola Lekić, Boro Vukmirović, Miladin Popović, Jovan-Brđo Kovačević, Ljubo Klisić, Milan Kuč, Budo Tomović sačinjavaju partijsku delegaciju Crne Gore na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ, koja je u jesen 1940. održana u Zagrebu. I tu je podnijet referat „Nacionalno pitanje u Crnoj Gori“, sa procjenama koje će de facto, ubrzo, 1941-1945, postali oslonac za ratne ciljeve crnogorskih komunista: 

- da su najbrojnije mase u Crnoj Gori, a to je seljaštvo, navodi se, pod „strahovitim ŽANDARMERIJSKIM TEROROM koji u nekim oblastima Crne Gore vlada već 15 godina”; a to je „plod VELIKO-SRPSKOG IMPERIJALIZMA“, kao i da „stina buržoazija” — trgovci, zanatlije, ugostitelji — „veći njezin dio kao i veliki dio sâme inteligencije ORJENTIŠE SE CRNOGORSKI NACIONALNO ili barem federalistički“. 

- „U toj borbi, koja ni do danas nije i ne može biti likvidirana, nego samo zaoštrena, crnogorsko seljaštvo vrši ono što buržoazija nije mogla, to jest da koristi CRNOGORSKU NACIJU, da postaje osnovnim nosiocem njetina formiranja” i „seljaštvo je glavni nosilac završavanja procesa konstituisanja CRNOGORACA KAO NACIJE i njihove borbe za nac[ionalno] oslobođenje”. 

- „Ta nac[ionalna] oslobodilačka borba jeste u stvari izraz njegove borbe za oslobođenje ispod jarma kapitalističke eksploatacije i za proširenje mogućnosti njegovog ekonomskog razvitka na bazi razvitka produktivnih snaga kojima su današnji imperijalistički odnosi silna zapreka. U ovoj etapi ona je izraz težnje crnogorskog seljaštva za sopstvenom crnog[orskom] republikom” (Dušan Bojković, „Jedan nepoznat dokument KPJ o nacionalnom pitanju u Makedoniji, Crnoj Gori i na Kosovu“, „Istorija 20. veka“, br. 1, Beograd, 2016, 181)… 

Tita su u Barama Žugića 7-9. onda i na Žabljaku 10-11. avgusta 1940. obezbjeđivale diskretne straže durmitorskih komunista — o tim i drugim podacima opširnije u sljedećem nastavku…

(Nastavlja se)