Ustav iz 1905. – za nezavisnost Crne Gore

Piše: Akademik Mijat Šuković

(prethodna četiri nastavka na linku dolje)

Ustav iz 1905. – za nezavisnost Crne Gore

---

- Kako je moguće da se u istoriografiji konstituiše i održi ocjena po kojoj je „bezvrijedan” i „arhaičan” Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905, kojom se destruktivno proglašava progresivnim, a nazadnim legitimno vršenje ustavne i civilizacijske dužnosti odbrane države?

- Sljedeći skup i sklop činjenica sadrži odgovor na ovo pitanje. Unionistički pokret pobijedio je 1918. godine. Ostvaren je njegov cilj — ukinuta je država Crna Gora, njeno stanovništvo i njena teritorija, desubjektivizirani u svakom pogledu, pripojeni su državi Srbiji.

- Pobjednici su osigurali, kao i uvijek što čine pobjednici u sličnim situacijama, da se u njihovom interesu piše istorija, da se suština i smjer njihovih političkih ocjena — apsolutno pozitivnih za svoja činjenja i apsolutno negativnih za činjenja branitelja crnogorskih Ustava i države — unesu u istoriografske i pravno-istorijske radove, u sve udžbenike iz oblasti istorije i istorije prava, uz tonalitet da ih „nikada niko neće moći da opovrgne”.

- Osigurali su da se kao stvarna sadržina njihovog djelovanja i njihovih ciljeva prikazuju njihove agitacione parole, funkcionalizovane da svojom površinskom svjetlucavošću budu skrivalice stvarnih motiva, razloga i ciljeva njihovog djelovanja, da se činjenice i stvarna istina zamijene ideološkim i interesno-političkim parolama i sudovima.

- Logično je što su pobjednici djelovali opisanim smjerom. Nelogično je, iako objašnjivo, međutim, što su naučnici, istoričari i pravni istoričari, suprotno naučnom metodu i logici, naučnoistraživački metod zamijenili preuzimanjem ocjena pobjednika u političkim borbama i apologetskim pristupom činjenjima pobjednika, bez imalo analitičnosti i kritičnosti, bez nužnog naučnog sagledavanja „unutrašnje kompleksnosti, dinamike i dijalektike tokova”.

---

- Ustavom za Knjaževinu Crnu Goru bitno je promijenjen način vršenja vlasti, učinjen je iskorak u modernizaciji države, dinamiziran je i sadržinski obogaćen društveno-politički život, u društvena shvatanja i kulturno-duhovni život uneseni su novi sadržaji, otklonjeno je podozrenje drugih zemalja uzrokovano ustavnom neuređenošću Crne Gore.

- Četiri puta u tom periodu narod Crne Gore birao je članove zakonodavnog organa, kao narodne predstavnike: - 14. septembra 1906; - 31. oktobra 1907; - 14. septembra 1911; - i 29. decembra 1913. (sve po starom kalendaru).

- Time je narod Crne Gore politički subjektiviziran i u realnosti.

- Skupština je donijela 76 zakona kojima je zaokružen pravni poredak države Crne Gore na principima tadašnjeg evropskog zakonodavstva.

- Svake godine, izuzev za 1907, usljed prekida rada Skupštine u martu i izuzev za ratnu 1913. godinu, kada Skupština nije ni zasijedala, Skupština je razmatrala i odobravala budžet.

- Sadržina zakona i budžeta koje je Skupština usvajala i 8 knjiga Stenografskih bilježaka, sa 6.232 stranice, koje sadrže iscrpan prikaz uloge Skupštine u donošenju tih zakona i budžeta, kazuje da je Crnogorska skupština zakonodavnu i budžetsku funkciju, ustavno joj određene, vršila samostalno, po znanju i savjesti njenih članova, te da njihova sadržina apsolutno negira u istoriografiji i pravno-istorijskim radovima dominatnu tvrdnju već čitav vijek — da je Skupština bila „samo farsa Nikolinom apsolutizmu”, da je ona „morala prihvatiti sve što predloži vladar ili Vlada” i da je i nakon donošenja Ustava „volja vladaoca i dalje ostala jedini izvor i utok vlasti”.

- U obimnim Stenografskim bilješkama o radu Skupštine i u drugim izvornim dokumentima nema nijednog dokaza, pa ni sa karakterom indicije, da je neposredno ili preko Vlade, u bilo kojoj fazi rada Skupštine, Knjaz/Kralj konkretnim činjenjima ograničavao slobodu i ustavnu samostalnost Skupštine ili slobodu skupštinskog djelovanja pojedinih poslanika.

- Nema dokaza da je „zagazi(o) u neustavnost” tim putem – kako se nerijetko tvrdi u literaturi. Njegova odluka 26. juna 1907. o raspuštanju Skupštine dosljedno je izvršenje ustavnih određenja, a ne njihovo kršenje. Uslovljena je i iznuđenja tromjesečnim prestankom rada Skupštine i u tom momentu neotklonivim uzrocima prestanka njenog rada. Nijednom nije ni prekršio ovlašćenje (čl. 75 Ustava) da donosi propise sa zakonskom snagom u vanrednim prilikama.

- Svih 76 zakona, koje je usvojila Skupština — Knjaz/Kralj je proglasio, bez zadržavanja, iako se sadržina većine od njih u znatnoj mjeri razlikovala od sadržne projekata koje je Knjaževska vlada dostavljala Skupštini.

- Stenografske bilješke pouzdano kazuju da je u debati na śednicama svaki poslanik imao vremensku mogućnost i slobodu da o svakoj zakonskoj odredbi i o svakoj stavci u budžetu iskaže svoj nalaz, svoje ocjene, mišljenje; da podnosi amandmane i prijedloge, iskaže svoja politička gledanja na politiku koja se iskazuje kroz budžet; i da je Skupština imala punu slobodu da odlučuje saglasno utvrđenim činjenicama i većinskim opredjeljenjima poslanika.

- Skupština nije bila, dakle, ni „aminaška”, ni „mamelučka”, ni od „vlade namještena da aminuje što vlada hoće” u procesima vršenja vlasti, kako joj se pripisuje u istoriografiji. Pri ocjeni značaja ostvarene konstatovane uloge Skupštine u vršenju zakonodavne funkcije valja imati u vidu činjenicu da je propisivanje pravnog poretka „najviši izraz pravne moći” u sistemu.

- Obezbjeđenje poslanicima da u radu zakonodavnog organa iskazuju svoja znanja o razmatranim problemima, svoja htjenja i opredjeljenja, svoje prijedloge i zahtjeve, svoj odnos prema radu, prijedlozima i zahtjevima Vlade i drugih, jedno od bitnih obilježja parlamentarne demokratije i vrijednosti parlamentarnog sistema — kako utvrđuje savremeni teoretičar demokratije Norberto Bobbio.

- Sve kazano, dovoljno je pouzdan osnov da se utvrdi: Crnogorska narodna skupština je značajna uticajna institucija ondašnjeg državnog i ukupnog života Crne Gore. Jedna od najznačajnijih institucija u istoriji Crne Gore. Institucija koja obilježava važnu etapu u državnom, političkom i sveukupnom razvojnom usponu države Crne Gore. Bitan je činilac tog njenog uspona, njene modernizacije.

- Kazano ne podrazumijeva, naravno, da je Skupština radila na način koji je ideal parlamentarnog sistema. Naprotiv, na sadržinu, kvalitet, način i kulturu rada Crnogorske narodne skupštine, kao i svakog predstavništva naroda u svijetu, odražavali su se i morali su se odražavati, stanje u društvenoj osnovi i sredini, politička kultura i znanje poslanika, i okolnosti koje su u velikom neskladu sa onim što su pretpostavke za uspostavljanje i funkcionisanje najdemokratskijeg i najboljeg parlamentarizma.

- Između ostalog, to su okolnosti: opšta nerazvijenost tadašnjeg crnogorskog društva, nedostatak institucija i građanskog društva, relativno nizak nivo političke kulture, nedostatak političkog života i zdravog političko-partijskog pluralizma, dominacija siromašnog i nepismenog agrarnog stanovništva, ratnička tradicija, autoritarni mentalitet. Ukratko: nivo društvenog razvoja i kakvoća društvenog stanja daleko su od društva u kojem je slobodan pojedinac, oslonjen na slobodne društvene, političke i kulturne institucije, ključni činilac političkih procesa i odnosa — daleko su od povoljnih uslova povoljnih za postizanje punijeg oblika parlamentarne demokratije.

- Teško je zamisliti da je, u datim okolnostima, bio moguć plodotvorniji i znatno bolji rad Crnogorske narodne skupštine, naročito u prvom sazivu, kada se kontinuirano odvijao oštar sukob oko budućnosti države Crne Gore i kada poslanička politička kultura dijela poslanika nije ispoljavana na visini zahtjeva parlamentarizma, kada je Skupština iznutra raźedana.

- U vremenu primjene Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. sastav Ministarskog savjeta/Vlade šest puta je imenovan. Predśednike i ministre Vlade u dva sastava — vlade pod predśednikovanjem Marka Radulovića i Andrije Radovića — Knjaz je imenovao na prijedlog časništva Skupštine, iako je ustavno propisano da je njihovo imenovanje isključivo u njegovoj kompetenciji. U postupku imenovanja Vlade dr Lazara Tomanovića pozvao je časništvo Skupštine da sudjeluje u imenovanju Vlade. Odlukom predśednika Skupštine poziv je dostavljen Klubu poslanika Narodne stranke, kojem je pripadao i predśednik Skupštine, da donese odluku. Klub je odbačio poziv Knjaza.

- Dokumentaciona snaga Stenografskih bilježaka o radu Skupštine dokazuje da su ministri redovno učestvovali na śednicama skupštinskih tijela i na skupštinskim zasijedanjima. Odgovarali su na poslanička pitanja, mada nekada sa kašnjenjem, i na skupštinske interpelacije.

- U Stenografskim bilješkama nema nijednog podatka koji bi makar samo nagovještavao da je Ministarski savjet ispoljio tendenciju da otežava ostvarivanje prava Skupštine, ili da je povređuje.

- Odluke Skupštine o usvajanju završnih računa bez primjedaba i izvještaji brojnih skupštinskih anketnih odbora, potvrđuju da je Ministarski savjet/Vlada budžete izvršavao saglasno zakonskim određenjima. Istovremeno potvrđuju da je Ministarski savjet djelovao pod tom vrstom kontrole Skupštine.

- Nadležni ministri i Ministraski savjet, sadržinski i ciljno usklađeno sa zakonima, sa 111 objavljenih pravilnika, uputstava, pravila, raspisa, propisivali su načine rada u procesima izvršenja zakona i drugih normativnih akata.

- Pored službenog glasila Vlade, lista „Glas Crnogorca”, već u prvim mjesecima po donošenju Ustava počela su izlaziti još tri lista: „Ustavnost” na Cetinju; „Slobodna riječ” u Podgorici, „Narodna misao” u Nikšiću. „Cetinjski vjesnik” počeo je izlaziti 1909. i izlazio je do 1915. godine. „Dnevne novosti” i „Dnevni list” izlazili su na Cetinju 1914. godine. „Narodna misao” i „Slobodna riječ”, nezavisni od vlasti, nezvanična su glasila dva sukobljena politička tabora — prvi Narodne stranke i unionističkog pokreta, a drugi crnogorskih snaga otpora unionističkom pokretu.

- Pojava više glasila, samo po sebi, pozitivan je rezultat Ustava, njegove garancije slobode štampe. U njima su sukcesivno iskazivani zahtjevi i prijedlozi za riješavanje društvenih problema, kritika vlasti.

- U politički život i komunikaciju uvedene su demokratskim sadržajem ispunjene riječi, sintagme i kategorije: - pravo naroda da utiče na vlast i da je kontroliše; - demokratija; - oblik vladavine; demokratizacija države; - politička kultura; - narod kao poseban entitet u odnosu na državu i tako dalje. Toga nije bilo u doustavnom periodu. To su riječi, sintagme, kategorije koje izražavaju dublje promjene u svijesti društveno uzdignutijih ljudi i koje su uticale na kvalitetno iako usporeno mijenjanje svijesti u narodu. Sve to nije ostajalo, niti moglo ostajati, bez uticaja na riješavanje društvenih problema i sadržinko uobličavanje pojedinih odluka državnih organa.

- Donošenje Ustava i njegovo ostvarivanje u životu uvelo je Crnu Goru u krug ustavno uređenih evropskih država. Proizvelo je promjene u pogledima evropskih zemalja na Crnu Goru. Stvorena je slika o Crnoj Gori kao ustavno uređenoj državi, kao državi koja je zagarantovala standardnu skalu ljudskih prava, koja je krenula putem učvršćivanja ustavnosti i zakonitosti i nezavisnosti sudstva.

- Objektivno, to joj je ojačalo poziciju u odnosima sa drugim državama. Za Crnu Goru to je od velikog značaja u tadašnjem njenom specifičnom položaju.

- Ukupnost prikazanog uvjerljivo dokazuje da je učincima primjene Ustava ostvaren značajni razvojni uspon i iskorak države Crne Gore. To je neporeciv dokaz da je legitimna i progresivna odbrana Ustava, samostalnosti i nezavisnosti države Crne Gore od strane crnogorskih snaga koje je u ustavnim i političkim borbama od 1905. do 1918. godine predvodio knjaz/kralj Nikola, a ne da je ona „nazadna”, „konzervatina”, „egostičkim ličnim interesima motivisana” — kako se dominatno tvrdi u istoriografi.

- Odbrana države, njene samostalnosti i nezavisnosti, univerzalno je načelo. Legitimna je. U crnogorskoj tradiciji je i — najsvetija dužnost. Dužnost je prvog ranga svake odgovorne vlasti. Izraz je egzistencijalnog imperativa.

- U tom smislu u momentima opasnosti za opstanak države ima primat i pred obavezom da se u tom monentu činjenja mjere samo po tome koliko razvijaju demokratiju. Po tome se utvrđuje i odgovornost državnika.

- Odricanje državi Crnoj Gori i njenoj legitimnoj vlasti prava na odbranu, gaženje je slobode, prava, pravde, istine, etike, po četiri mjerila: određenjima u crnogorskom Ustavu od 1905, po međunarodnom pravu, pravdi, ljudskom moralu.

- Nasuprot tome, sve bitne činjenice koje odlikuju procese u Crnoj Gori u periodu donošenja i primjene Ustava kazuju da su destruktivna, razaračka, nelegitimna, u znatnoj mjeri i nelegalna, da su „duhovna diktatura” (Živojin Perić) činjenja i ciljevi grupacije 16 crnogorskih studenata, politički organizovanih u Beogradu, i unionitičkog pokreta u Crnoj Gori, a nijesu ni „demokratska”, „progresivna”, kakve ocjene nameću već sto godina dominatne tvrdnje u istoriografiji i pravno-istorijskim radovima.

- Ustav za Knjaževinu Crnu Goru modernizovao je državu Crnu Goru saglasno onovremenim načelima modernosti. Uvrstio je u red ustavno uređenih država Evrope i svijeta i time značajno poboljšao njen položaj i njen ugled u svijetu. Time je i ojačana i uvećana njena snaga. Znatno je i djelotvorno pravno afirmisao, učvrstio i zaštitio crnogorski politički, državni, kulturni i ukupni identitet, individualitet i subjektivitet, samostalnost i nezavisnost crnogorske države. Građanima Crne Gore zagarantovao je onovremenu evropsku listu ljudskih prava i sloboda.

- Njegovim donošenjem i njegovom primjenom nastao je novi period crnogorske istorije, što ga čini prekretnicom i razmeđem u razvojnom usponu crnogorske države i crnogorskog društva na dva istorijska perioda — doustavni i poslijeustavni.

- Učvršćenjem samostalnosti i nezavisnosti države Crne Gore iskazao je opredjeljenje da je trajna i najbolja budućnost države Crne Gore — samostalna i nezavisna država, njeno trajno opstajanje, čuvanje i zaštita.

- Ustav za Knjaževinu Crnu Goru je i snažan korijen pravne misli i pravne kulture u Crnoj Gori.

- Ukupnost sadržine Ustava od 1905. i progresivnih produkata ostvarenih njegovom primjenom, čini ga kapitalno vrijednom i progresivnom tvorevinom i tekovinom, pravnim spomenikom sa monumentalnim značenjem u državotvornoj, političkoj, kulturnoj i ukupnoj istoriji Crne Gore. Nepravda je prema istini, prema političkoj i kulturnoj istoriji Crne Gore iskrivljivati njegovu sadržinu, umanjivati ili omalovažavati njegovu vrijednost, minimizirati njegovo značenje i značaj u sveukupnom razvojnom usponu Crne Gore, kao što nema razloga za njegovu glorifikaciju…

(Kraj)

* * *

IZVORI: - „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. u svom vremenu”, Podgorica, 2005. - „Činjenicama protiv neistinitih tvrdnji, zabluda, predrasuda, krivotvorenja”, „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine u svom vremenu: radovi sa naučnog skupa, održanog u Podgorici 4. novembra 2005. godine u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti”, Podgorica, 2006. - (Oprema teksta i priređivanje: „Antena M”)

* * *

MIJAT ŠUKOVIĆ (Kolašin, 1930 - Podgorica, 2011), doktor pravnih nauka. Bio je sudija Sreskog suda u Bijelom Polju (1954-1958), sudija Okružnog suda u Ivangradu (1958-1963) i javni tužilac SR Crne Gore (1963-1967). Član Matične komisije za osnivanje Pravnog fakulteta u Titogradu, od 1973. profesor ovoga fakulteta - predmet Ustavno pravo. Predśednik Ustavnoga suda SR Crne Gore od 1974. do 1982. godine. Član ustavnih komisija. Dva puta potpredśednik Vlade SR Crne Gore, a od 1982. do 1986. potpredśednik Vlade SFR Jugoslavije. Objavio više od 20 monografija iz ustavnopravne, krivičnopravne, istorijskopravne i drugih oblasti. Član CANU.

* * *

Tekst objavljujemo u povodu:

120. GODIŠNJICE CRNOGORSKOGA PARLAMENTARIZMA I USTAVNOSTI

- 27. novembra 1905. održani prvi izbori za skupštinu; 17-19. decembra 1905. konstitisana skupština; - i 19. decembra 1905. usvojen prvi Ustav (datumi po novome kalendaru).