Pljevlja, 1941: Naprijed Crnogorci!

Priredio: V.J.

Pljevlja tj. Taslidža (tur. Taşlıca) dio su Knjaževine Crne Gore još 3. marta 1878. — prema odredbi čl. 1 Sanstefanskog mirovnog ugovora između Ruske i Otomanske carevine, kojim je okončan i crnogorsko-osmanski Velji rat.

Ali ostvarenje ugovornih odredbi spriječeno je od Velikih sila, uključujući i vjerolomnu Rusiju. Jer je, docnije iste, 1878. godine, usvojen na Kongresu u Berlinu čl. 28 mirovnog ugovora: da se granica između Crne Gore i Otomanske carevine povlači rijekom Tarom, dakle južno od Taslidže.

---

Crnogorci su Taslidžu oslobodili 1912.

Nakon 19-odnevnih oružanih borbi, koje su počele 9. oktobra, iźutra 28. oktobra oko 8 sati u grad je umarširao odred Crnogorske vojske, Tarski (u istriografiji: Prekotarski). Glavnina ovoga manevarskog odreda — kojim je komandovao Mašan M. Božović, načelnik štaba potporučik Nikica V. Knežević — bio je Jezero-šaranski bataljon komandira Vula M. Kneževića, kao i četa od oko 150 boraca iz Nikšićske brigade, obje jedinice iz sastava aktivne vojske I klase 3. divizije (Nikšić).

Od tada, Taslidža je i službeno: Pljevlja.

Grad i okolina priznati su za suverenu teritoriju Crne Gore:

- a) Londonskim mirovnim ugovorom 30. maja 1913. godine; - b) bilateralnim Sporazumom o utvrđivanju državne granice između Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije, potpisanim 12. novembra 1913, kasnije ratifikovanim u Crnogorskoj narodnoj skupštini na Cetinju i u Narodnoj skupštini u Beogradu — a te granice i dan-danji su više Pljevalja identične.

U Kraljevini Crnoj Gori, Pljevlja su glavno mjesto administrativno-upravne oblasti Pljevaljske, sa tri kapetanstva: Pljevaljsko, Ćehotinsko, i varoš Pljevlja. Ustrojen Oblasni sud, pošta i telegraf; otvorena filijala Prve nikšićske štedionice, etc. Grad je śedište 5. divizije Crnogorske vojske, sa podoficirskom školom. Od 20. avgusta 1913. u Pljevljima je službeno: Kraljevska Crnogorska državna gimnazija. Osnovne škole: Pljevlja (četiri odjeljenja), Prenćani, Bobovo, Kosanica, Kovač, Ograđenica, Otilovići, Obarde, Oćevina...

Ugledni Pljevljaci, pravoslavni i muslimani po vjerosipovijesti, nosioci su odlikovanja ZA NEZAVISNOST CRNE GORE (Danilov orden).

---

Tokom Prvoga svjetskog rata, 19. avgusta 1914, nakon žestoke odbrane Sandžačkog odreda Crnogorske vojske pod komandom Luke Gojnića, Pljevlja su opet okupirana, sada od 8. brdske brigade 16. korpusa 6. armije Austro-Ugarske. Nakon čega komandovanje na ovom dijelu fronta preuzima Janko Vukotić, koji reorganizuje snage Sandžačkoga odreda — za pojačanje dovodi i Lovćensku brigadu.

U kontrudaru, Crnogorska vojska je 27. avgusta 1914. oslobodila Pljevlja...

---

Crnogorci 1. decembra 1941. opet krvare za Pljevlja, sada u redovima Titove partizanske vojske, a protiv okupacione fašističke Kraljevine Italije. Za oko 15 sati borbi je poginulo, ili od posljedicâ ranjavanja umrlo ili po zarobljavanju strijeljano, ukupno: 238 partizana; ranjeno oko 270...

Za oslobođenje Pljevalja, Glavni štab NOP odreda za Crnu Goru i Boku — na čijem je čelu u to vrijeme Ivan Milutinović — tokom novembra 1941. oformio je CRNOGORSKI NAORODNOOSLOBODILAČKI PARTIZANSKI ODRED, isključivo od dobrovoljaca, bezamalo iz svih krajeva Crne Gore, uključujući ondašnje srezove: Andrijevički, Barski, Beranski, Cetinjski, Danilovgradski, Kolašinski, Nikšićski, Podgorički, Šavnički.

Za komandanta Crngorskog NOP odreda je postavljen Arso Jovanović, oficir bivše Vojske Kraljevine Jugoslavije (docnije prvi načelik Generalštaba Titove armije), a Bajo Sekulić za političkoga komesara.

Snage Crngorskog NOP odreda, noaružane sa 2.907 pušaka, 70 puškomitraljeza, 14 mitraljeza, 6 minobacača, 1 topom kal. 45 mm, oko 300 revolvera — raspoređene su u ovih devet bataljona:

- Lovćenski (341 borac); - Jezero-šaranski (306); - Uskočko-drobnjački (297); - Komski (641); - Zetski (453); - „18. oktobar” (405); - Pivski (261 borac); - „Bijeli Pavle” (480); - „Peko Pavlović” (506 boraca).

U Crnogorski NOP odred ušla je i Pljevaljska četa, komandir Velimir Knežević (kasniji general-pukovnik), čijih su 135 boraca, nakon polaganja zakletve u selu Krupica, kao poznavaoci terena dodijeljeni bataljonima.

Partizanski vojni plan je 19. novembra 1941. utvrđen na jednom ili više sastanaka u Maoču, kod Pljevalja, u kući Marinka Golubovića ili Miloša Peruničića, po drugim verzijama u lokalnoj školi — prisustvovali: Arso Jovanović, Bajo Sekulić, Dušan Obradović iz Glavnog štaba, te Velimir Jakić, Mićo Zorić, Budimir Milićević, Mile Peruničić; a prema nekim svjedočenjima i Vladimir-Volođa Knežević i Velimir Terzić.

Koncentracija glavnine Crnogorskog NOP odreda izvršena je do 27. novembra na Njegovuđi kod Žabljaka, liše Komskog bataljona, koji se, preko Mojkovca, ka Pljevljima kretao desnom obalom Tare.

U Pljevljima je komanda 5. alpinske divizije „PUSTERIA” (5ª Divisione alpina „Pusteria”), sa zapovjednikom general-lajtnantom Đovanijem Espozitom. Početkom novembra 1941. divizija broji 12.374 vojnika, podoficira i oficira. Iako najveći broj divizijskih jedinica nije u gradu ili neposredno u okruženju, snage u Pljevljima bile su „srce divizije”, kako je docnije opisao general Espozito.

Opsadne snage „Pusterie” u Pljevljima 1. decembra 1941. — ukupno oko 2.000 ljudi — bile su:

- bataljon „Trento”, iz 11. alpinske regimente;  - 79. četa bataljona „Belluno” iz 5. alpinske regimente; - štapska četa i komora 11. alpinskog puka puka; - štapska četa i artiljerijska grupa „Lanzo” (16. baterija topova i 24. baterija minobacača) iz 5. artiljerijske regimente; - 5. bataljon inžinjerije; - 418. i 419. sekcija 2. Karabinjerske čete; - 74. poljska bolnica; - pripadnici finansijske straže...

General Espozito je veteran iz Prvoga svjetskog rata. Budući da je imao pravovremene podatke — od doušnika s Žabljaka najranije, čak od 29. oktobra 1941, kako se planira napad crnogorskih partizana, a koji su narednih dana potvrđivani iz drugih izvora — naređuje da se izgradi sistem fortifikacija.

Najjače je utvrđena topografski dominantna Stražica, brdo sa zaravnjenim vrhom. Na obodima i periferiji grada pripremljeno je 29 bunkera i utvrđenih položaja, raspoređenih u tri sektora, sa razvučenim bodljikavim žicama. Reflektori postavljeni na 18 pozicija, osvjetljavali i perimetre u okolini. Iz artiljerijske grupe „Lanzo”, uoči bitke su izračunali elemente za noćno gađanje: doslovno svake pozicije.

Iako brojčano nadjačane od Crngorskog NOP odreda, jedinice „Pusterie” u Pljevljima — uz prednosti što protivnika dočekuju: utvrđene, sa boljom logistikom i u punoj pripravnosti — imale su i višestruku vatrenu moć: 8 topova 75 mm, 15 minobacača 81 mm, 12 minobacača 45 mm, 16 mitraljeza, 36 puškomitraljeza.

Grad je od Italijana zamračen.

Borbe su počele 1. decembra 1941. u 02:30 sati. S prvim partizanskim jurišima upaljeni su reflektori.

Vođene su ulične borbe, iz kuće u kuću, često prsa u prsa. Italijanska artiljerija je rušila objekte do kojih su došli crnogorski partizani. Nakon bitke, prijavljeno je 75 sravnjenih ili spaljenih kuća i pomoćnih zgrada. Devastirana je crkva sv. Petke u kojoj su se, sa snajperskim gnijezdom u zvoniku, zabarikadirali partizani iz 2. i 3. čete Jezero-šaranskog bataljona…

General Espozito (koji je tokom borbi bio u gradu) oko 19 sati referiše višoj komandi 14. korpusa o „stabilizaciji prilika”. On je, docnije, borce Crnogorskog NOP odreda opisivao da su „ne obzirući se na krvave gubitke, obnavljali napade”.

Uragansku razmjeru italijanske paljbe ilustruje dokument o utrošku topovske i minobacačke municije grupe „Lanzo”: ispalila tačno 2.488 projektila!

Civilne žrtve u Pljevljima, za vrijeme borbi u gradu: 23 osobe, najmanje. Italijani su, po prestanku bitke, od uveče 1. do 3. decembra 1941, tokom pretresâ kuća u potrazi za zaostalim partizanima (koje su ubijali) u gradu strijeljali još 47 civila. Od strane partizana, za vrijeme borbi u gradu, „ubijena su 2 opasna neprijateljeva špijuna”: iguman manastra sv. Trojice Serafim Džarić i direktor gimnazije Dobrosav Minić.

Snage Crngorskoga NOP odreda, dakle, prodrle su u grad. Najdalje, sa śeverozapadne strane, preko Moćevca do Jalije, probio se Lovćenski bataljon, a sa śeveroistočne Jezero-šaranski, koji je, osim crkve, bio zauzeo i kuće Šećerovića i apotekara Vukotića.

Na utvrđeni Mali Bogiševac, opasan žicama i ježevima ispred italijanskih rovova, ustremilo se oko 40 bombaša „Bijelog Pavla” koje je, zabilježno je, predvodio Petar Radović: „Juriš! Ura-a-a! Naprijed Crnogorci!” — objekat je privremeno bio u rukama partizana. Iz zatvora (logora) na Dolovima 2. četa Zetskog bataljona je oslobodila zatočene patriote…

Ali u krajnjem su crnogorske snage pretrpjele neuspjeh i glavnina je morala do oko 17 sati da napušti Pljevlja (mada su i do iźutra 2. decembra manje grupe partizana, opkoljene, pružale otpor). 

U novije vrijeme objavljeni dokumenti iz italijanske vojne arhive svjedoče da je i „Pusteria” itekako krvarila u Pljevljima: - 117 mrtvih (13 oficira, 8 podoficira, 96 vojnika); - 222 ranjena; - 88 nestalih, većinom zarobljenih kojima se gubi trag…

* * * * * *

KOMANDA 5. ALPINSKE DIVIZIJE „PUSTERIA”. - Sumarni izvještaj o izvršenom napadu na Pijevlja 01.12. 1941.

- Ispitivanje primijenjenih metoda u izvođenju napada, izvještaji koje je dao obavještajni odśek i mnogobrojni veoma važni dokumenti, pronađeni kod leševa ustanika ispred naših linija, omogućuju nam da dobijemo jasnu i tačnu sliku o značaju ovoga napada za jugoslovensku komunističku organizaciju, koja je bila ubijeđena da će u Pljevljima uništiti srce divizije „Pusteria” i da će jednovremeno snabdjeti trupe materijalom, oružjem i namirnicama, i uspostaviti teritorijalnu vezu između ustaničkih zona u Crnoj Gori i onih u Srbiji preko Sandžaka.

Sâm napad trebalo je da predstavlja početak jedne obimne ofanzivne akcije koja bi imala za cilj uništenje italijanskih okupacionih snaga. Organizacija napada kao i cjelokupna vojna i politička organizacija takozvane „Narodno-osobodilačke vojske Crne Gore, Boke i Sandžaka” ima svoje početke iz perioda koji je nastao uslijed propasti julskoga ustanka; ona se usavršila i, moglo bi se reći, dovršila u prvoj polovini proteklog mjeseca, novembra.

Mobilizacija je otpočela oko 15-og i bila je pripremljena znalački i veoma brižljivo, tako da su 30. novembra svi komunistički bataljoni već bili izbili na polazni položaj za napad, na nekoliko kilometara od varoši. Nesumnjivo je da su organizaciju izvršili, i da je još uvijek vrše, mnogobrojni sposobni oficiri bivše jugoslovenske vojske, a da su velika finansijska sredstva dobivena za ovo iz Londona i Moskve.

Napad je tekao onako kako su komandanti ustanikâ bili utvrdili, a napadnim trupama su prethodile jurišne jedinice naročito obučene i naoružane, vođene od ustanikâ iz Pljevalja i okoline koji su savršeno poznavali plan varoši.

Prvi pucnji čuli su se, oko 2 sata, 1. decembra. Odmah se jasno uočila vanredna opasnost napada. Komunistički bataljoni su u masama vršili pritisak na periferiju, dok su u unutrašnjosti mjesta, takozvani „vodovi smrti”, uz pripomoć pojedinih mještana, vršili žestoke i uporne napade ručnim bombama na sve komande i posade.

Jedan naš jak artiljerijski položaj, ostavši bez municije, bio je savladan — napadači su prišli bateriji iza leđa, te je njezino ljudstvo moralo da prekine topovsku paljbu da bi se branilo ručnim bombama; komande i posade viđele su na malom odstojanju neprijateljske talase, koji su, ne obzirući se na krvave gubitke, obnavljali napade.

Ovom prilikom se moglo konstatovati koliko su bile dragocjene mjere preduzete u cilju postavljanja višestrukih veza. Rad komande divizije za cijelo vrijeme trajanja borbe bio je miran, ozbiljan i neprekidan, iako se neprijatelj nalazio i iza njezinih leđa. Ali naročito treba istaći veličanstveno držanje alpinaca. Od prvoga trenutka odgovor na neprijateljev napad bio je vrlo žestok. Svi vojnici, bez izuzetka, stupili su u borbu sa odlukom da ne popušte ni po koju cijenu i da neprijatelj skupo plati svoju drskost.

Mali dijelovi, kojima su komandovali podoficiri iz trupe, nastavili su pobjedonosno da pružaju otpor čak i onda, kada su skoro svi vojnici bili uslijed rana izbačeni iz stroja. U svanuće, svi položaji su, sa izuzetkom jednog malog utvrđenja, bili su još čvrsto u našim rukama, a neprijatelj je bio znatno oslabljen uslijed našeg protivdjejstva, kao i uslijed pretrpljenih krvavih gubitaka.

Tada su počeli naši protivnapadi. Utvrđenje je odlučno napadnuto i ponovo osvojeno, a iz svih naših položaja izašle su jedinice u susret neprijatelju. Ustanici su odmah shvatili da je bitka bila skoro izgubljena, te su počeli da se povlače na okolne brežuljke. U gradu, borba je nastavljena u toku cijeloga dana 1. decembra, da bi se išćerali brojni ustanici koji su se ugnijezdili u kućama. Mnoge kuće morale su biti porušene topovskim zrnima, jer su se u njima nalazila neprijateljska automatska oruđa. Posljednja neprijateljska uporišta bila su uništena u zoru 2. decembra.

Gubici kod alpinaca, bili su ozbiljni u poređenju sa gubicima jedinica koje su sačinjavale garnizon (bataljon „Trento”, dvije baterije 5. artiljeriskoga puka, četa bataljona „Belluno”, 12 minobacača, mješoviti inženjerski bataljon: ukupno 2.000 ljudi), kao i gubici kod ustanika — pružaju sliku o izvanrednoj žestini borbe. Više od 300 ustaničkih leševa nalaze se sigurno u okolini. Sâmi ustanici priznaju gubitke od 500-600 mrtvih i srazmjeran broj ranjenih.

Značaj borbe kod Pljevalja prevazilazi čisto lokalan događaj; i to iz sljedećih razloga:

1 — Napad je morao predstavljati glavnu probu efikasnosti nove oragnizacije „Narodno-oslobodilačke vojske Crne Gore, Sandžaka i Boke” koja je operisala prema naređenjima vrhovnoga štaba jugoslovenske partizanske vojske.

2 — Napad na Pljevlja proglašen je kao neka vrsta krstaškoga rata, pozivajući na okup za izvršenje sve partizane Crne Gore, Sandžaka i Boke, ojačane dijelovima pridošlim iz Srbije i Bosne.

3 — Uspjeh napada bi predstavljao za ustanike jednu veliku moralnu pobjedu, jer bi time pokazao ozbiljnost obećanjâ datih stanovništva; i omogućio bi uništenje najvažnijeg jezgra veoma opasne divizije „Pusteria”.

4 — Materijalni uspjeh bio bi takođe veoma značajan za ustanike, jer bi se oni obilno snabdjeli hranom, oružjem i municijom.

5 — Zauzimanje Pljevalja bilo bi za ustanike osnovni preduslov za stvaranje opštega ustanka u cijelome kraju sa partizanskim kadrovima, a koristeći se nacionalističkom propagandom.

Željeno otvaranje jednog anti-Osovinskog balkanskog fronta dobilo bi ovim sigurnu početnu osnovicu.

Sva prikupljena dokumentacija ne samo da obilno potvrđuje gornje navedeno, već nam potvrđuje i da se nalazimo pred jednom dobro organizovanom neprijateljskom organizacijom, bogato snabdjevenom sredstvima, bez predrasuda i odlučnom, te stoga i veoma opasnom.

Komandant, nosilac „Zlatne medalje”, general-lajtnant GIOVANI ESPOSITO, s. r.

* * *

Smrt fašizmu – sloboda narodu!

— Glavni štab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, 21. decembar 1941.

O POHODU NA PLJEVLJA

Neka bude borba neprestana

Neka bude što biti ne može!

Razvoj naših doskorašnjih partizanskih akcija i potrebe naših predstojećih oslobodilačkih borbi bile su postavile pred nas zadatak da u toku novembra povedemo akcije u Sandžaku. Prvi ciljevi tih akcija bili su: oslobođenje Pljevalja, povezivanje sa srpskim i bosanskim partizanima i osiguranje zaleđa daljih oslobodilačkih borbi u Crnoj Gori.

Da bi mogao da izvrši taj zadatak, Glavni štab Narodno-oslobodilačkih partizanskih odreda za Crnu Goru i Boku naredio je da se izvede dobrovoljna mobilizacija potrebnih vojnih snaga. Mobilizacija je izvršena i naše čete pošle su sa pjesmom i oduševljenjem na daleki i odgovorni put.

Prema tačno utvrđenom planu, napad na Pljevlja i pljevaljska utvrđenja trebalo je da se izvrši 1. decembra u 4 sata iźutra. Svima jedinicama bili su dodijeljeni zadaci, i bataljoni su se — u određeno vrijeme — počeli primicati gradu.

Neprijatelj nije znao čas našega napada, ali je napad očekivao i bio je u pripravnosti. Neke naše jedinice bile su primijećene oko 2 i po sata po ponoći, i na njih je otvorena topovska, minometna, mitraljeska i puščana vatra. Ove jedinice prekršile su naređenje da ne odgovaraju na neprijateljsku vatru i ne otkrivaju sâme sebe. Tako je borba otpočela prije nego što je trebala da otpočne, prije nego što su sve jedinice mogle da zauzmu svoje položaje.

No, iako su naše jedinice primile borbu prije nego što je trebalo, iako su, usljed toga, neki vodovi bili izloženi skupnoj vatri, a drugi, koji još nijesu bili stupili u borbu — strahu od te vatre i njenog djelovanja, iako je bilo četa koje su pobjegle od prvih plotuna, iako je bilo bataljona koji su zakasnili sa napadom ili nijesu potpuno izvršili svoje zadatke, iako je bataljon Jezero-šaranski na sâmom početku borbe izgubio svog hrabrog komandanta Dušana Obradovića i političkog komesara Vuka Kneževića — izvjesne naše jedinice, pred kojima su krčili put naši neustrašivi bombaši, prodrle su u Pljevlja i zauzele kasarne, Oficirski dom, Zatvor, Vojni okrug, Električnu centralu, Gimnaziju itd.

Otpor neprijatelja bio je očajnički odlučan, vatra neprijateljskih topova, mitraljeza i minometa bila je strahovita, ali partizanske jedinice, koje su bile prodrle u grad — naročito herojski Lovćenski bataljon i dvije čete Jezero-šaranskog bataljona — prkosile su svojom hrabrošću neprijateljskoj očajničkoj odlučnosti i neprijateljskom ognju iz topova i mitraljeza.

Oko 8 sati prije podne veliki dio naših snaga zahvatila je čudna panika, i one su počele da se povlače od grada. Tako je još jednom djelovalo ono prokleto nasljeđe što su ga crnogorski ratnici dobili — ne od svojih junačkih đedova i očeva, nego od prodanih jugoslovenskih đenerala, koji su u tragičnom proljetošnjem ratu naučili vojsku samo da bježi i da se „spasava kud ko može”.

Juriši na utvrđenja i prodor u grad stali su nas vrlo malo žrtava. Ali, panika i povlačenje od grada, tj. „spasavanje života”, stalo nas je nekoliko stotina života — vojska se povlačila danju, zemljištem koje je neprijatelj zasipao strahovitim ognjem.

Ali — panika i povlačenje, nezauzimanje ili neodržavanje položaja koji su osiguravali ili ugrožavali naše jedinice u gradu, prisilile su naše snage da se povuku i iz Pljevalja. To povlačenje takođe nas je stalo mnogo žrtava. I tako se još jednom pokazalo da se pri smjelim i proračunatim napadima gine mnogo manje nego pri bezglavim i samovoljnim „spasavanjima” bjekstvom. Neodlučne jedinice daju neprijatelju mogućnost da bude odlučan, dezerterstvo ne vodi samo u izdaju i sramotu nego i u smrt.

I tako, naši gubici kod Pljevalja dostigli su broj od 203 mrtva i 269 ranjenih. Iz Lovćenskog bataljona poginula su 73 borca, ranjeno je oko 60; iz Jezero-šaranskog — poginulih 52, ranjenih oko 40; iz Uskočko-drobnjačkog — poginulih 20, ranjenih oko 30; iz Komskog — poginulih 10, ranjenih 12; iz „Bijelog Pavla" — poginulih 14, ranjenih 38; iz Zetskog (Lješkopoljsko-lješanska četa) — poginulih 9, ranjenih 17; iz „Peka Pavlovića” — poginulih oko 20, ranjenih 30; iz Piperskog — poginulih 3, ranjenih 3; iz Pivskog — ranjenih 2; iz Pljevaljske čete — poginulih 2, ranjenih 7.

Uspješni nalet na Pljevlja ne bi mogao da bude bez ikakvih žrtava, ali mi nikada ne bismo imali ovoliko žrtava da smo osvojili grad i da nije bilo kršenja naredaba, da nije bilo nediscipline, neodlučnosti, nepovezanosti, panike i dezerterstva — što je bilo i uzrok i posljedica neuspjeha naše borbe.

Koji su glavni razlozi ovakvog završetka naše sadašnje borbe kod Pljevalja, i koje su pouke što ih možemo izvući iz naših pogrešaka i neuspjeha?

— Glavni razlozi i glavne pouke su ove: Odred za operacije u Sandžaku bio je sastavljen od velike množine ljudi koji nijesu učestvovali u partizanskim borbama sa fašističkim okupatorom — partizanske odrede, dakle, treba stvarati kroz akcije, i samo kroz akcije; naši bataljoni nijesu djelovali dovoljno disciplinovano, planski i odlučno — potrebno je, dakle, izgraditi željeznu disciplinu u partizanskim redovima, i ona će omogućiti pravilno izvođenje ratnih planova, izvršavanje naredaba, povezano i odlučno djelovanje; naše snage potcjenjivale su snage neprijatelja ne uzimajući u obzir da okupator, radi štaba divizije drži u Pljevljima svoje najodanije trupe, i da će okupatora pomagati veliki broj petokolonaša i ustaša koji su dobjegli u grad sa oslobođene crnogorske, bosanske i hercegovačke teritorije — treba, dakle, biti načisto sa tim da naša borba, baš zato što je Narodno-oslobodilačka borba, mora biti teška i žilava; i neprijatelj će se braniti sve očajničkije ukoliko se više približava i ukoliko više raste narodna osveta; starješinski kadar, naročito onaj birani na skupovima, nije se pokazao dovoljno odlučan, nije bio — kada je to trebalo — oštar i bezobziran — treba, dakle, potpuno prekinuti sa praksom biranja starješinskog kadra; veliki dio komandnog sastava izginuo je ili je onesposobljen u prvim borbama, što je često obezglavljivalo ili obeshrabrivalo bojne jedinice — treba, dakle, unaprijed spremati sposobne zamjene komandnog sastava, treba starješine čuvati za dužnosti koje su baš njima namijenjene i koje baš od njih zavise.

To su glavni razlozi našeg neuspjeha i glavne pouke iz naših neuspjeha i uspjeha u borbama za Pljevlja i oko Pljevalja. Kažemo — i uspjeha, jer mi smo imali i uspješnih borbi i poteza, jer su te borbe imale i moraju imati dobrih vojničkih i političkih rezultata. Neposredna posljedica naših sandžačkih borbi jeste oslobođenje Nove Varoši, Sjenice i Goražda; jeste uspostavljanje veza i saradnje sa bratskim srpskim i bosanskim partizanima.

Ali, to nije sve. Naše snage zadale su neprijatelju snažne udarce: ubijeno je i ranjeno preko 1.000 neprijateljskih vojnika, zarobljena su 84 vojnika i 4 oficira, uništene su velike količine hrane i ostalih potreba u neprijateljevom Oficirskom domu i u njegovim kasarnama, uništeno je 11 neprijateljskih kamiona, ubijeno je blizu 20 neprijateljskih konja i mazgi, ubijena su 2 opasna neprijateljeva špijuna (iguman Džarić i direktor gimnazije Dobrosav Minić), zaplijenjena su 3 bacača mina, 1 mitraljez, 1 radio-stanica itd.

Ali ni to nije sve. Naše snage otvorile su pljevaljsku tamnicu i oslobodile mnogo narodnih boraca. Mi smo pokazali kako se postupa i kako će se postupati sa svim onima koji pokušavaju da nas odvoje od velikog oslobodilačkog slovenskog barjaka, koji su — služeći okupatoru — doprinijeli našem neuspjehu, i koji — služeći neprijatelju — pokušavaju da iskoriste naš prolazni neuspjeh i da se bače blatom na sve naše dosadašnje pobjede i uspjehe. Mi smo pokazali napaćenom sandžačkom narodu da ćemo se boriti za njegovu neprikosnovenu slobodu; mi smo pokazali da ćemo se boriti za bratstvo i slobodu svih porobljenih naroda Jugoslavije; mi smo pokazali da su za nas granice Crne Gore svuda đe se bije borba za slobodu.

To su naše skupocjene pouke: za śutrašnje borbe, za naše borbe neprestane, za naše nove pobjede i naše ljute osvete, za junački pomen našim žrtvama, za slobodni život naše đece, za čistoću naše junačke prošlosti, za veličinu naše srećne budućnosti. Mi nećemo objesiti puške dokle god ne ispunimo sveti zavjet druga Josifa Staljina: dok ne omogućimo svome narodu i svima narodima da u „punoj slobodi izgrađuju u svojoj zemlji onakav život kakav sami hoće”.

Neka bude što biti ne može, neka traje borba neprestana!

---

 (Nastavlja se)