Srećan rođendan, Vojvodino!

Piše: Aleksej Kišjuhas
 

Trideset prvog jula navršilo se tačno 80 godina od osnivanja Autonomne Pokrajine Vojvodine. Tog dana 1945. godine, Vojvodina je samostalno konstituisana kao politički entitet i društvena činjenica. Bilo je to na zasedanju Narodne Skupštine izaslanika naroda Vojvodine u Novom Sadu, i koju su činili predstavnici Srba, Mađara, Hrvata, Slovaka, Rumuna, Rusina i Jevreja. Jer tako to ide ovde kod nas. Konstituisana je u (otprilike) sadašnjim granicama i sa zvaničnim nazivom Autonomna pokrajina Vojvodina. Štampano je i u Službenom listu Vojvodine. Tek nakon ove odluke, ista Skupština je raspravljala o tome da li će autonomna Vojvodina ući u sastav Srbije i/ili Jugoslavije ili ne. Drugim rečima, 31. jula 1945, Vojvodina je sama konstituisala svoju – autonomiju. Pa ipak, o tome se malo zna i još manje govori.
 
Suština je bila u sledećem. Nakon oslobođenja Jugoslavije od fašističkog okupatora 15. maja 1945, novonastala država Demokratska Federativna Jugoslavija je imala međunarodno priznati kontinuitet sa Kraljevinom Jugoslavijom.

Međutim, odlukama međunarodno priznate (privremene) Narodne skupštine DF Jugoslavije, posebno je naglašeno da „između predratne i današnje Jugoslavije nema u pogledu njenog unutrašnjeg uređenja nikakvog kontinuiteta“. Znači, valjalo je urediti nove unutrašnje odnose u zemlji. Zbog toga je i formalno-pravno bilo potrebno potvrditi karakter i položaj Vojvodine, pa i obnoviti vezu Vojvodine sa Srbijom. Odluke Skupštine izaslanika naroda Vojvodine verifikovao je AVNOJ na svom trećem zasedanju u Beogradu 10. avgusta 1945, kada je zvanično i proglašena Demokratska Federativna Jugoslavija. U odluci tim povodom stoji i sledeće: „Prihvata se odluka Prve skupštine izaslanika naroda Vojvodine o priključenju Autonomne pokrajine Vojvodine federalnoj Srbiji u granicama koje će odrediti privremena Narodna Skupština“.

A sve to znači sledeće: Vojvodina se 31. jula prvo konstituisala kao zasebni politički entitet, a zatim i donela odluku o svom priključenju Srbiji. I to Srbiji koja je federalna, i to kao njena autonomna pokrajina. Jer, jebiga, ovde postoje te neke specifičnosti, raznolikosti, te različita istorijska nasleđa, kulture i trajektorije. Ta i takva odluka nije bila „prirodna“ (već plod društvenog dogovora) i nije bila „nametnuta“ odozgo, već volja samih i gotovo svih naroda Vojvodine (osim Nemaca). NJu su ubrzo verifikovale najviše zakonodavne i pravne institucije jugoslovenske države, odnosno Republike Srbije i same Autonomne pokrajine Vojvodine pre ravno 80 godina.

 Da podsetimo, Vojvodina je u ratu bila podeljena i okupirana od strane fašističke Mađarske (Bačka), Nemačke (Banat) i Hrvatske (Srem). Nakon oslobođenja u oktobru 1944. godine, uspostavljena je nova narodna vlast pod vođstvom Narodnooslobodilačkog pokreta. Ova vlast, karakter i specifikum Vojvodine je potvrđen već 9-12. novembra 1944. na Skupštini u Senti. A novosadska Skupština 31. jula bila je revolucionarno-politički forum koji je nakon vekova Vojvodine u okviru Austrougarske, Kraljevine i okupacionih režima izrazio volju naroda Vojvodine da se priključi Srbiji, ali i da u novoj socijalističkoj Jugoslaviji zauzme svoj autonomni položaj.

Tog istorijskog i svečanog dana, delegati su jednoglasno doneli odluku o formiranju Autonomne pokrajine Vojvodine i, nakon rasprave, o priključenju Narodnoj Republici Srbiji. Skupštinu je činilo 857 članova iz Bačke, Banata i Srema koji su izabrali 150 delegata (među kojima i 11 žena) – 76 Srba, 33 Mađara, 24 Hrvata, 10 Slovaka i sedam pripadnika ostalih naroda. Skupštini su prethodili izbori za mesne, sreske i okružne odbore. Legitimitet skupštine proisticao je upravo iz ratnih antifašističkih odbora i lokalnih narodnih odbora koji su upravljali oslobođenim teritorijama još od 1944. godine.

Drugim rečima, Vojvodina se nije jednostavno „utopila“ u Srbiju, već je i zahtevala i osvojila status autonomne pokrajine. Time je definisano da će imati svoje organe vlasti, unutar širih nadležnosti Republike Srbije. Velika (i zaboravljena) narodnooslobodilačka Skupština Vojvodine okupila se tog 31. jula upravo radi donošenja odluke o političkom statusu Vojvodine nakon sloma Kraljevine Jugoslavije i okupacije od strane sila Osovine. Odluka o priključenju Vojvodine federalnoj Srbiji i Jugoslaviji doneta je „na osnovu volje naroda“, a usvojena rezolucija je posebno naglasila da će Vojvodina zadržati izvesni stepen autonomije unutar Srbije, uvažavajući njen multietnički karakter i specifičan istorijski razvoj.

Dakle, „Vojvodina, kao istorijski i etnički posebna oblast, priključuje se Narodnoj Republici Srbiji kao autonomna pokrajina, u okviru federativne Jugoslavije“. Ova formulacija kasnije je oblikovala ustavni položaj Vojvodine u posleratnoj Jugoslaviji kao autonomne pokrajine (a ne kao posebne republike). Ustavom FNRJ iz 1946. formalizovan je autonomni položaj Vojvodine, a Vojvodina je proširila svoju autonomiju Ustavom iz 1974. godine. A kao Socijalistička Autonomna Pokrajina (SAP) Vojvodina, sa svojim Ustavom, Akademijom i ostalim nadležnostima, Vojvodina je ostvarila svoje najveće prodore u modernost i industrijalizaciju, te rast, razvoj i blagostanje.

 Trideset prvi jul valja proslaviti kao rođendan Vojvodine koja je najzad rođena kao politički entitet. Kao autonomija rođena iz krvi, borbe i viševekovnih težnji njenih naroda. S tim u vezi, ona je još tada definisana kao nadnacionalna i multietnička pokrajina koja pripada svim narodima koji u njoj žive. Odlukom Skupštine izaslanika naroda Vojvodine, Srbi, Mađari, Hrvati, Slovaci, Rumuni, Rusini i Jevreji zvanično su priznati kao konstitutivni narodi koji su stvorili Autonomnu pokrajinu Vojvodinu. Specifično Vojvodina je konstituisana kao višenacionalna, ne samo u smislu procentualnog prisustva više nacija, već kao politički entitet koji je zvanično konstituisalo više naroda. U tom smislu, ne postoje nacionalne „većine“ i „manjine“ u Vojvodini. I što se i danas očitava u njenim udžbenicima i školskim programima, televizijskim i radio stanicama, saobraćajnim tablama i svakodnevnim životima.

A odistinska suština je bila i ostala u velikom doprinosu vojvođanskih naroda u Narodno-oslobodilačkoj borbi. I zato Vojvodina. Ona je iz Drugog svetskog rata izašla sa sopstvenim organima vojne i civilne vlasti koji nisu bili podređeni organima Srbije već Jugoslavije. Drugim rečima, Vojvodina se ogromnim žrtvama izborila za svoju autonomnost. A u levo-liberalnom Beogradu, ne mogu se prihvatati tekovine antifašističkog nasleđa Jugoslavije, a pri tom odbacivati Vojvodina kao ključni sastavni deo tog procesa. I pre i tokom Drugog svetskog rata, Komunistička partija i partizanski otpor bio je među najsnažnijim u Vojvodini, i u kojoj doslovno nije bilo četničkog pokreta.

Vojvođanski antifašisti i komunisti kreću sa akcijama protivu okupatora još 25. juna 1941. (u Zrenjaninu), iako je za početak ustanka kasnije određen 7. jul. Ustanak je bio golem u vojvođanskim gradovima i selima, ali uz jezivu odmazdu fašista, uključujući tu i zloglasnu raciju u Bačkoj (1942), te pogibiju čitavog rukovodstva vojvođanskog pokreta otpora (legendarni Žarko Zrenjanin, Toza Marković, Sonja Marinković, Mihalj Servo, Branko Bajić, Đorđe Zličić, Kosta Šokica, Radivoj Ćirpanov…). Na hiljade Vojvođana antifašista bili su mučeni i ubijani po zatvorima u Mađarskoj, Hrvatskoj i Nemačkoj. Među njima i Đura, pradeda ovog sociologa i kolumniste kao predratni komunista.

U Vojvodini su bile i odlučujuće i posebno krvave bitke za slobodu u današnjoj Srbiji, poput bitke na Batini i borbi na Sremskom frontu. A gde je danas autonomna Vojvodina Dačana i Avara, Rimljana i varvara, Ugara i Slovena, Srba i Hrvata, Rumuna i Rusina, drugo je pitanje. Slobodna Vojvodina je i multietnički i antifašistički pojam, a danas misaona imenica. Ipak, Vojvođanke i Vojvođani su sami oslobodili svoju zemlju, te unilateralno ili svojom voljom konstituisali svoju autonomiju. I zato, srećan ti 80. rođendan, Vojvodino!